Με αφορμή το θάνατό του δημοσιεύεται το άρθρο, που έγραψε το 1921 λίγες ημέρες πριν την τέταρτη επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Στο άρθρο του αναφέρεται στις δυσκολίες και τα προβλήματα για τη δημιουργία του νέου κράτους, τα λάθη, τα διδάγματα αλλά και το γεγονός που παραμένει γεγονός: «Για πρώτη φορά μέσα σε εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια η υπόσχεση των δούλων «να απαντήσουν» στον πόλεμο που γίνεται ανάμεσα στους δουλο-κτήτες με την επανάστασή τους ενάντια σε όλους και τους κάθε λογής δουλοκτήτες, εκπληρώθηκε ως το τέλος - και εκπληρώνεται παρ' όλες τις δυσκολίες».
«Εμείς αρχίσαμε αυτό το έργο. Πότε ακριβώς, σε πόσο χρονικό διάστημα, οι προλετάριοι ποιανού έθνους θα αποτελειώσουν το έργο αυτό δεν είναι το ουσιαστικό ζήτημα. Το ουσιαστικό είναι ότι ο πάγος έσπασε, ότι ο δρόμος άνοιξε, ότι ο δρόμος χαράχτηκε...», τονίζει.
Το άρθρο όπως δημοσιεύεται στο Αρχείο Μαρξιστών:
Πλησιάζει η τέταρτη επέτειος της 25 του Οχτώβρη (7 του Νοέμβρη).
Οσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από τη μεγάλη αυτή μέρα, τόσο πιο πεντακάθαρη γίνεται η σημασία της προλεταριακής επανάστασης στη Ρωσία, τόσο πιο βαθιά σκεπτόμαστε και την πρακτική πείρα της δουλιάς μας στο σύνολό της.
Σε πολύ γενικές γραμμές - και φυσικά κάθε άλλο παρά πλήρεις και ακριβείς - θα μπορούσαμε να εκθέσουμε τη σημασία και την πείρα αυτή με τα παρακάτω:
Το πρώτο και άμεσο καθήκον της επανάστασης στη Ρωσία ήταν καθήκον αστικοδημοκρατικό: να γκρεμίσει τα υπολείμματα του Μεσαίωνα, να τα σαρώσει τελειωτικά, να καθαρίσει τη Ρωσία απ' αυτή τη βαρβαρότητα, απ' αυτό το αίσχος, απ' αυτή την τεράστια τροχοπέδη για κάθε πολιτισμό και κάθε πρόοδο στη χώρα μας.
Κι έχουμε το δικαίωμα να είμαστε υπερήφανοι που κάναμε το ξεκαθάρισμα αυτό πολύ αποφασιστικά, πολύ γρήγορα, πιο θαρραλέα, πιο πετυχημένα, πιο πλατιά και πιο βαθιά - από την άποψη της επίδρασης πάνω στις πλατιές λαϊκές μάζες - απ' ό,τι η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση πριν 125 και πάνω χρόνια...
Αστικοδημοκρατικό περιεχόμενο της επανάστασης σημαίνει το ξεκαθάρισμα των κοινωνικών σχέσεων (θεσμών, ιδρυμάτων) της χώρας από το μεσαιωνισμό, από τη δουλοπαροικία, από το φεουδαρχισμό.
Ποιες ήταν οι κυριότερες εκδηλώσεις, οι επιβιώσεις, τα υπολείμματα της δουλοπαροικίας στη Ρωσία το 1917; Η μοναρχία, ο φεουδαρχικός χωρισμός σε κοινωνικά στρώματα, η γαιοκτησία και η γαιοχρησία, η θέση της γυναίκας, η θρησκεία, η καταπίεση των εθνοτήτων. Πάρτε οποιονδήποτε απ' αυτούς τους «σταύλους του Αυγείου» - που όλα τα προχωρημένα κράτη, ας το πούμε μ' αυτή την ευκαιρία, τους άφησαν σε σημαντικό βαθμό χωρίς να τους καθαρίσουν καλά, όταν εδώ και 125, 250 και πάνω χρόνια (το 1649 στην Αγγλία) έκαναν τις αστικοδημοκρατικές τους επαναστάσεις - πάρτε οποιονδήποτε απ' αυτούς τους σταύλους του Αυγείου: θα δείτε ότι εμείς τους καθαρίσαμε πέρα για πέρα. Μέσα σε καμιά δεκαριά εβδομάδες, αρχίζοντας από τις 25 του Οχτώβρη (7 του Νοέμβρη) 1917 ως τη διάλυση της Συντακτικής (5 του Γενάρη 1918) κάναμε σ' αυτό τον τομέα χίλιες φορές περισσότερα απ' όσα έκαναν μέσα στους οχτώ μήνες της εξουσίας τους οι αστοί δημοκράτες και φιλελεύθεροι (καντέτοι) και οι μικροαστοί δημοκράτες (μενσεβίκοι και εσέροι)...
Ξεριζώσαμε εντελώς τις πιο βαθιές ρίζες του χωρισμού σε κοινωνικά στρώματα, δηλ. τα υπολείμματα της φεουδαρχίας και της δουλοπαροικίας στην ιδιοκτησία της γης... Οχτώ μήνες οι μικροαστοί δημοκράτες «συμφωνούσαν» με τους τσιφλικάδες που διατηρούσαν τις παραδόσεις της δουλοπαροικίας, ενώ εμείς μέσα σε λίγες εβδομάδες σαρώσαμε πέρα για πέρα και τους τσιφλικάδες και όλες τις παραδόσεις τους από το πρόσωπο της ρωσικής γης.
Πάρτε τη θρησκεία ή την έλλειψη δικαιωμάτων της γυναίκας ή την καταπίεση και την ανισοτιμία των μη ρωσικών εθνοτήτων. Αυτά όλα είναι ζητήματα της αστικοδημοκρατικής επανάστασης... Δεν υπάρχει καμιά από τις πιο προηγμένες χώρες του κόσμου, όπου τα προβλήματα αυτά να έχουν λυθεί με αστικοδημοκρατική κατεύθυνση ως το τέλος. Στη χώρα μας η νομοθεσία της επανάστασης του Οχτώβρη τα έλυσε ως το τέλος. Με τη θρησκεία παλέψαμε και παλεύουμε στα γερά. Δόσαμε σε όλες τις μη ρωσικές εθνότητες δικές τους Δημοκρατίες ή αυτόνομες περιοχές. Δεν έχουμε πια στη Ρωσία τέτοια προστυχιά, ατιμία και παλιανθρωπιά, όπως η έλλειψη δικαιωμάτων ή η ανισοτιμία της γυναίκας, η εξοργιστική αυτή επιβίωση της δουλοπαροικίας και του μεσαιωνισμού, που την ξαναστηλώνει σε όλες χωρίς εξαίρεση τις χώρες της γης η αχόρταγη αστική τάξη και η αποβλακωμένη, φοβισμένη μικροαστική τάξη...
Ολα αυτά αποτελούν το περιεχόμενο της αστικοδημοκρατικής επανάστασης. Πριν 150 και 250 χρόνια οι πρωτοπόροι ηγέτες αυτής της επανάστασης (αυτών των επαναστάσεων, αν μιλήσουμε για κάθε εθνική μορφή ενός κοινού τύπου) είχαν υποσχεθεί στους λαούς να λυτρώσουν την ανθρωπότητα από τα μεσαιωνικά προνόμια, από την ανισότητα της γυναίκας, από τα προνόμια που παραχωρούσε το κράτος σε τούτη ή σε εκείνη τη θρησκεία (ή «θρησκευτική Ιδέα», «θρησκευτικότητα» γενικά), από την ανισοτιμία των εθνοτήτων. Υποσχέθηκαν και δεν τα εκπλήρωσαν. Δεν μπορούσαν να τα εκπληρώσουν, γιατί τους εμπόδιζε ο «σεβασμός» προς την «ιερή ατομική ιδιοκτησία». Η προλεταριακή μας επανάσταση δεν είχε αυτό τον καταραμένο «σεβασμό» προς τον τρισκατάρατο μεσαίωνα και την «ιερή ατομική ιδιοκτησία».
Για να κατοχυρώσουμε όμως για τους λαούς της Ρωσίας τις κατακτήσεις της αστικοδημοκρατικής επανάστασης, έπρεπε να προχωρήσουμε παραπέρα και προχωρήσαμε παραπέρα. Λύναμε τα προβλήματα της αστικοδημοκρατικής επανάστασης στην πορεία, ανάμεσα στ' άλλα, σαν «συμπληρωματικό προϊόν» της κύριας και πραγματικής, της προλεταριακής - επαναστατικής, σοσιαλιστικής δουλιάς μας...
Το Σοβιετικό καθεστώς είναι ακριβώς μια από τις χειροπιαστές επιβεβαιώσεις ή εκδηλώσεις της μετεξέλιξης της μιας επανάστασης στην άλλη. Το Σοβιετικό καθεστώς είναι το ανώτατο όριο του δημοκρατισμού για τους εργάτες και τους αγρότες και ταυτόχρονα σημαίνει ρήξη με τον αστικό δημοκρατισμό και εμφάνιση νέου κοσμοϊστορικού τύπου δημοκρατίας, δηλαδή του προλεταριακού δημοκρατισμού ή της δικτατορίας του προλεταριάτου...
Δεν ξεχνάμε ούτε στιγμή ότι πραγματικά είχαμε κι έχουμε πολλές αποτυχίες και λάθη. Μα αν είναι ποτέ δυνατό να αποφύγει κανείς τις αποτυχίες και τα λάθη σ' ένα έργο τόσο νέο για όλη την παγκόσμια ιστορία, όπως η δημιουργία ενός πρωτοείδωτου τύπου κρατικής οργάνωσης! Θα παλέψουμε σταθερά για να διορθώσουμε τις αποτυχίες και τα λάθη μας, για να καλυτερεύσουμε την εφαρμογή των σοβιετικών αρχών στην πράξη, εφαρμογή που απέχει πολύ, πάρα πολύ από του να είναι τέλεια. Εχουμε όμως το δικαίωμα να είμαστε υπερήφανοι και είμαστε υπερήφανοι, γιατί είχαμε το ευτύχημα να αρχίσουμε την οικοδόμηση του Σοβιετικού κράτους και να εγκαινιάσουμε έτσι μια νέα εποχή στην παγκόσμια ιστορία, την εποχή της κυριαρχίας μιας νέας τάξης, που καταπιέζεται σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες και παντού τραβάει για μια νέα ζωή, για τη νίκη ενάντια στην αστική τάξη, για τη δικτατορία του προλεταριάτου, για την απολύτρωση της ανθρωπότητας από το ζυγό του κεφαλαίου και από τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους. Το ζήτημα των ιμπεριαλιστικών πολέμων, της διεθνούς πολιτικής του χρηματιστικού κεφαλαίου, που κυριαρχεί σήμερα σε όλο τον κόσμο και γεννά αναπόφευκτα νέους ιμπεριαλιστικούς πολέμους, που γεννά αναπόφευκτα ένα πρωτάκουστο δυνάμωμα της εθνικής καταπίεσης, της διαρπαγής, της καταλήστευσης, του στραγγαλισμού των αδύνατων, καθυστερημένων, μικρών λαών από μια χούφτα «προηγμένες» δυνάμεις - το ζήτημα αυτό έγινε από το 1914 το αγκωνάρι όλης της πολιτικής όλων των χωρών της υδρογείου. Είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου για δεκάδες εκατ. ανθρώπους. Είναι το ζήτημα, αν στον ερχόμενο ιμπεριαλιστικό πόλεμο, που η αστική τάξη τον προετοιμάζει μπροστά στα μάτια μας, που βλέπουμε να γεννιέται μπροστά στα μάτια μας μέσα από τον καπιταλισμό, θα σκοτωθούν 20 εκατ. άνθρωποι (αντί τα 10 εκατ. που σκοτώθηκαν στον πόλεμο του 1914-1918 και στους «μικρούς» πολέμους που τον συμπληρώνουν και που δεν τέλειωσαν ως τα σήμερα), αν σ' αυτόν τον αναπόφευκτο (στην περίπτωση που θα διατηρηθεί ο καπιταλισμός) μελλο ντικό πόλεμο θα σακατευτούν 60 εκατ. άνθρωποι (αντί 30 εκατομμύρια που σακατεύτηκαν στα 1914-1918). Και στο ζήτημα αυτό η Οχτωβριανή μας επανάσταση άνοιξε μια καινούρια εποχή στην παγκόσμια ιστορία. Οι υπηρέτες της αστικής τάξης και οι λιβανιστές της - οι εσέροι και οι μενσεβίκοι, όλη η μικροαστική δήθεν «σοσιαλιστική» δημοκρατία όλου του κόσμου κορόιδευαν το σύνθημα «μετατροπή του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο πόλεμο». Και το σύνθημα αυτό αποδείχτηκε πως ήταν η μόνη αλήθεια - αλήθεια δυσάρεστη, ωμή, γυμνή, σκληρή, όλα αυτά είναι σωστά, όμως μια αλήθεια μέσα στο ζοφερό σκοτάδι της πιο εκλεπτυσμένης σοβινιστικής και πασιφιστικής απάτης...
Και μπροστά στα εκατ. και εκατ. ανθρώπων που σκέπτονται για τις αιτίες του χθεσινού πολέμου και για τον επερχόμενο αυριανό πόλεμο, ορθώνεται όλο και πιο έκδηλα, όλο και πιο αναπότρεπτα η τρομερή αλήθεια: είναι αδύνατο να γλιτώσουμε από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο και από την ιμπεριαλιστική ειρήνη, που τον γεννά αναπόφευκτα (αν είχαμε ακόμη την παλιά ορθογραφία θα έγραφα εδώ τις δυο λέξεις «μιρ» * και με τις δυο τους έννοιες), είναι αδύνατο να γλιτώσουμε απ' αυτή την κόλαση με άλλον τρόπο παρά μόνο με τον μπολσεβίκικο αγώνα και με την μπολσεβίκικη επανάσταση.
Ας βρίζουν με λύσσα αυτή την επανάσταση η αστική τάξη και οι πασιφιστές, οι στρατηγοί και οι μικροαστοί, οι καπιταλιστές και οι φιλισταίοι, όλοι οι πιστοί χριστιανοί και όλοι οι ιππότες της II και της ΙΙ 1/2 Διεθνούς. Κανένας χείμαρρος μίσους, συκοφαντίας και ψευτιάς δεν μπορεί να κρύψει το κοσμοϊστορικό γεγονός ότι για πρώτη φορά μέσα σε εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια οι δούλοι απάντησαν στον πόλεμο ανάμεσα στους δουλοκτήτες, διακηρύσσοντας ανοιχτά το σύνθημα: ας μετατρέψουμε τον πόλεμο των δουλοκτητών μεταξύ τους για το μοίρασμα της λείας, σε πόλεμο των δούλων όλων των εθνών ενάντια στους δουλοκτήτες όλων των εθνών.
Για πρώτη φορά μέσα σε εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια το σύνθημα αυτό μετατράπηκε από μια αόριστη και ανίσχυρη αναμονή σ' ένα καθαρό και ακριβολογημένο πολιτικό πρόγραμμα, σε δραστήριο αγώνα των εκατομμυρίων καταπιεζομένων κάτω από την ηγεσία του προλεταριάτου, μετατράπηκε σε πρώτη νίκη του προλεταριάτου, σε πρώτη νίκη στο έργο της εξαφάνισης των πολέμων, στο έργο της συμμαχίας των εργατών όλων των χωρών ενάντια στη συμμαχία της αστικής τάξης των διαφόρων εθνών, της αστικής τάξης, που κάνει την ειρήνη και τον πόλεμο σε βάρος των δούλων του κεφαλαίου, σε βάρος των μισθωτών εργατών, σε βάρος των αγροτών, σε βάρος των εργαζομένων.
Η πρώτη αυτή νίκη δεν είναι ακόμη τελειωτική νίκη, και η Οχτωβριανή μας επανάσταση την πέτυχε με πρωτοφανέρωτες δυσκολίες και στερήσεις, με πρωτάκουστα βάσανα, με μια σειρά τεράστιες αποτυχίες και λάθη μας. Αν ήταν δυνατό ένας καθυστερημένος λαός να νικήσει χωρίς αποτυχίες και χωρίς λάθη τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους, που έκαναν οι πιο ισχυρές και οι πιο προηγμένες χώρες της γης! Δε φοβόμαστε να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και θα τα αντικρίζουμε ψύχραιμα, για να μάθουμε να τα διορθώνουμε. Το γεγονός όμως παραμένει γεγονός: για πρώτη φορά μέσα σε εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια η υπόσχεση των δούλων «να απαντήσουν» στον πόλεμο που γίνεται ανάμεσα στους δουλο-κτήτες με την επανάστασή τους ενάντια σε όλους και τους κάθε λογής δουλοκτήτες, εκπληρώθηκε ως το τέλος - και εκπληρώνεται παρ' όλες τις δυσκολίες.
Εμείς αρχίσαμε αυτό το έργο. Πότε ακριβώς, σε πόσο χρονικό διάστημα, οι προλετάριοι ποιανού έθνους θα αποτελειώσουν το έργο αυτό δεν είναι το ουσιαστικό ζήτημα. Το ουσιαστικό είναι ότι ο πάγος έσπασε, ότι ο δρόμος άνοιξε, ότι ο δρόμος χαράχτηκε...
Η πρώτη μπολσεβίκικη επανάσταση απέσπασε από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, από την ιμπεριαλιστική ειρήνη την πρώτη εκατοντάδα εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν στη γη. Οι ερχόμενες επαναστάσεις θα αποσπάσουν όλη την ανθρωπότητα από τέτοιους πολέμους και από τέτοια ειρήνη. Το τελευταίο και το πιο σπουδαίο και το πιο δύσκολο και το πιο ημιτελές έργο μας είναι: η οικοδόμηση της οικονομίας, είναι να μπουν τα οικονομικά θεμέλια για το νέο, το σοσιαλιστικό οικοδόμημα, στη θέση του καταστραμμένου φεουδαρχικού και του μισοκαταστραμμένου καπιταλιστικού οικοδομήματος. Σε τούτο το σπουδαιότατο και δυσκολότατο έργο είχαμε τις περισσότερες αποτυχίες και τα περισσότερα λάθη. Αν είναι δυνατό να αρχίσει χωρίς αποτυχίες και χωρίς λάθη ένα τέτοιο κοσμοϊστορικό έργο! Εμείς όμως το αρχίσαμε, το πραγματοποιούμε. Τώρα ακριβώς με τη «νέα οικονομική πολιτική» μας διορθώνουμε ολόκληρη σειρά από λάθη μας, μαθαίνουμε πώς να χτίσουμε παραπέρα το σοσιαλιστικό οικοδόμημα σε μια μικροαγροτική χώρα χωρίς να κάνουμε αυτά τα λάθη.
Οι δυσκολίες είναι τεράστιες. Εχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε τεράστιες δυσκολίες. Κάτι ήξεραν οι εχθροί μας που μας είπαν «σκληρούς σαν πέτρα» κι εκπροσώπους μιας «πολιτικής που τσακίζει κόκαλα». Μάθαμε όμως ακόμη - τουλάχιστο: μάθαμε ως έναν ορισμένο βαθμό και μιαν άλλη τέχνη απαραίτητη για την επανάσταση - την ευλυγισία, την ικανότητα να μπορούμε να αλλάζουμε γρήγορα και απότομα την τακτική μας, παίρνοντας υπόψη τις αντικειμενικές συνθήκες που άλλαξαν, διαλέγοντας έναν άλλο δρόμο προς το σκοπό μας, αν ο παλιός δρόμος αποδειχτεί ακατάλληλος στη δοσμένη περίοδο, αποδειχτεί πως δεν μπορούμε να τον ακολουθήσουμε.
Λογαριάζαμε, συνεπαρμένοι από το κύμα του ενθουσιασμού, αφού ξεσηκώσαμε το λαϊκό ενθουσιασμό - στην αρχή το γενικό πολιτικό και ύστερα τον πολεμικό - λογαριάζαμε να πραγματοποιήσουμε, στηριζόμενοι σ' αυτό τον ενθουσιασμό, και τα οικονομικά καθήκοντα που είναι εξίσου μεγάλα (όπως και τα γενικά πολιτικά, όπως και τα πολεμικά). Λογαριάζαμε - ή ίσως θα είναι πιο σωστό να πούμε: υποθέταμε χωρίς να υπολογίζουμε αρκετά - πως μπορούμε να οργανώσουμε με άμεσες προσταγές του προλεταριακού κράτους την παραγωγή και την κατανομή των προϊόντων από το κράτος με κομμουνιστικό τρόπο μέσα σε μια μικροαγροτική χώρα. Η ζωή μάς έδειξε το λάθος μας. Χρειάστηκαν μια σειρά μεταβατικά σκαλοπάτια: κρατικός καπιταλισμός και σοσιαλισμός, για να προετοιμάσουμε - με μια μακρόχρονη δουλιά - το πέρασμα στον κομμουνισμό. Οχι άμεσα με τον ενθουσιασμό, αλλά με τη βοήθεια του ενθουσιασμού που γέννησε η μεγάλη επανάσταση, στηριζόμενοι στο προσωπικό συμφέρον, στο προσωπικό ενδιαφέρον, στην ιδιοσυντήρηση, προσπαθήστε να φτιάξετε πρώτα τις στέρεες γεφυρούλες, που σε μια μικροαγροτική χώρα οδηγούν μέσω του κρατικού καπιταλισμού στο σοσιαλισμό. Διαφορετικά δε θα πλησιάσετε στον κομμουνισμό, διαφορετικά δε θα οδηγήσετε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους στον κομμουνισμό. Αυτά μάς είπε η ζωή. Αυτά μάς είπε η αντικειμενική πορεία της ανάπτυξης της επανάστασης.
Κι εμείς, που διδαχτήκαμε λιγάκι σ' αυτά τα τρία-τέσσερα χρόνια να κάνουμε απότομες στροφές (όταν επιβάλλεται μια απότομη στροφή) αρχίσαμε να διδασκόμαστε με ζήλο, με προσοχή και με επιμονή (αν και ακόμη όχι με όλο το ζήλο, με όλη την προσοχή, με όλη την επιμέλεια που χρειάζεται), να διδασκόμαστε τη νέα στροφή, τη «νέα οικονομική πολιτική». Το προλεταριακό κράτος πρέπει να γίνει ένας προσεκτικός, επιμελής, έξυπνος «νοικοκύρης», καλός χονδρέμπορος - διαφορετικά δε θα μπορέσει να στήσει οικονομικά στα πόδια της αυτή τη μικροαγροτική χώρα. Σήμερα, στις δοσμένες συνθήκες, δίπλα στην καπιταλιστική Δύση (για την ώρα ακόμη καπιταλιστική) δεν υπάρχει άλλο πέρασμα προς τον κομμουνισμό. Χονδρέμπορος, αυτό φαίνεται σαν ένας οικονομικός τύπος που απέχει από τον κομμουνισμό όσο η γη από τον ουρανό. Αυτό όμως είναι ακριβώς μια από τις αντιθέσεις εκείνες που στη ζωντανή πραγματικότητα οδηγούν από το μικρό αγροτικό νοικοκυριό, μέσω του κρατικού καπιταλισμού στο σοσιαλισμό. Το προσωπικό ενδιαφέρον ανεβάζει την παραγωγή.
Εμάς μας χρειάζεται να αυξηθεί η παραγωγή κατά πρώτο λόγο και με κάθε θυσία. Το χονδρεμπόριο συνενώνει οικονομικά εκατομμύρια μικρούς αγρότες, προκαλώντας το ενδιαφέρον τους, συνδέοντάς τους, οδηγώντας τους στο παραπέρα σκαλοπάτι: σε διάφορες μορφές σύνδεσης και συνένωσης μέσα στην ίδια την παραγωγή. Αρχίσαμε ήδη την απαραίτητη αναδιοργάνωση της οικονομικής μας πολιτικής. Εχουμε κιόλας στον τομέα αυτό ορισμένες, αλήθεια μικρές, επιμέρους, ωστόσο αναμφισβήτητες επιτυχίες. Στον τομέα αυτό της νέας «επιστήμης» τελειώνουμε πια την προκαταρκτική τάξη. Διδασκόμενοι σταθερά κι επίμονα, ελέγχοντας το κάθε βήμα μας με την πρακτική πείρα, χωρίς να φοβόμαστε να τροποποιούμε πολλές φορές ό,τι αρχίσαμε, να διορθώνουμε τα λάθη μας, μελετώντας προσεκτικά τη σημασία τους - θα περάσουμε και στις επόμενες τάξεις, θα περάσουμε όλο τον «κύκλο» των μαθημάτων, παρ' όλο που οι συνθήκες της παγκόσμιας οικονομίας και της παγκόσμιας πολιτικής τον έκαναν πολύ πιο μακρόχρονο και πολύ πιο δύσκολο απ' ό,τι θα θέλαμε. Με κάθε θυσία, όσο μεγάλα κι αν είναι τα μαρτύρια της μεταβατικής περιόδου, οι συμφορές, η πείνα και οι καταστροφές, δε θα χάσουμε το ηθικό μας και θα φέρουμε το έργο μας σε νικηφόρο πέρας.