 |
| Διαδήλωση των Ελλήνων γουνεργατών το '30 με αφορμή τη σύλληψη ενός στελέχους του συνδικάτου τους |
Φανταστείτε το κέντρο της Νέας
Υόρκης πλημμυρισμένο από χιλιάδες εργάτες διαδηλωτές, με κόκκινες
σημαίες, υψωμένη γροθιά και πανό του Κομμουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ, να
κραυγάζουν «Εργάτες του κόσμου ενωθείτε».
Και σ' όλο αυτό το σκηνικό να πρωτοστατούν Ελληνες! Τις πρώτες
δεκαετίες του 20ού αιώνα, δηλαδή πριν από τον πόλεμο, οι Ελληνες εργάτες
διαδραμάτισαν σημαντικότατο ρόλο στο εργατικό κίνημα. Κάποιοι μάλιστα
δολοφονήθηκαν και έγιναν σύμβολα του αμερικανικού εργατικού αγώνα.
Οι ίδιοι οι Ελληνομερικάνοι, αναφερόμενοι στην εργατική ταξική συνείδηση, χρησιμοποιούσαν... ένα δικό τους, επινοημένο όρο: την «ταξισυνειδησία». Αυτή την εν πολλοίς άγνωστη ξεχασμένη ιστορία διηγείται ένα πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ του Κώστα Βάκκα, σε έρευνα και κείμενα του Κωστή Καρπόζηλου ο οποίος εκπόνησε και διδακτορικό με θέμα «Οι Ελληνες Ριζοσπάστες της Αμερικής».
Το ντοκιμαντέρ, μια παραγωγή της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Αποστόλης Μπερδεμπές», που θα προβληθεί στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (15-24/3), τιτλοφορείται «Ταξισυνειδησία - Η άγνωστη ιστορία του Ελληνοαμερικανικού Ριζοσπαστισμού».
Η μεγάλη ύφεση
«Ελληνες κομμουνιστές στην Αμερική; Αποκλείεται. Ο κόσμος νομίζει πως στις ΗΠΑ δεν συνέβησαν ποτέ τέτοια πράγματα», εξηγεί ο Κώστας Βάκκας, ο οποίος στο ντοκιμαντέρ του μας ταξιδεύει, μεταξύ άλλων, στη συγκλονιστική περίοδο της οικονομικής κρίσης της Αμερικής το 1929. Λίγο πριν σκάσει η «βόμβα», ο Χούβερ είχε υποσχεθεί στους Αμερικανούς «ένα κοτόπουλο σε κάθε κατσαρόλα και δύο αυτοκίνητα σε κάθε γκαράζ». Ναι, κάπως σαν το δικό μας «Λεφτά υπάρχουν»...
Κι ύστερα ήρθε η μεγάλη ύφεση, «όχι γρήγορα, σαν καρδιακή προσβολή, αλλά ως αρθρίτιδα: αργά και βασανιστικά». Οι Ελληνες των ΗΠΑ την ένιωσαν στο πετσί τους. Γράφει ένας Ελληνας στην εφημερίδα: «Ανεργος, όλο το χειμώνα μόνο τέσσερις εβδομάδες εργάστηκα. Χρωστώ άφθονα εδώ κι εκεί. Νοίκι, ένα χρόνο πίσω. Τούτο τον μήνα Μάρτιον ο ιδιοκτήτης με πετάει έξω με 9 παιδιά! Πού να πάω; Πεντάρα δεν έχω. Η κατάστασίς μου είναι αξιοθρήνητος. Ουδείς όμως νοιάζεται. Ο μόνος τρόπος για μένα είναι ο δρόμος».
Πώς επαναλαμβάνεται η ιστορία..., σκέφτεσαι, βλέποντας το ντοκιμαντέρ.
Στο ίδιο κλίμα και τα ελληνικά τραγουδάκια της εποχής: «Τι θα κάνουμε βρε φίλοι στην κατάσταση αυτή; Με τις τσέπες αδειανές περπατούμε μες στους δρόμους. Χούβερ, τι μας έκανες;».
Οι συνθήκες είναι τραγικές. Οι λίγοι που έχουν δουλειά είναι τρομοκρατημένοι μην τη χάσουν. Παιδιά τρώνε στα σκουπίδια, άνθρωποι περιμένουν στα συσσίτια, πλήθος οι άστεγοι στους δρόμους. Οι εικόνες συγκλονιστικές. Το ντοκιμαντέρ τεκμηριώνεται από δυσεύρετο αρχειακό υλικό.
Μαζώξεις Ελληνοαμερικάνων αντιφασιστών. Κάποιοι έφτασαν μέχρι την Ισπανία επί Εμφυλίου
Οι Ελληνες, μαθαίνουμε, ανήκαν σε μια κατ' εξοχήν εργατική
μετανάστευση. Ναι, υπήρχαν διανοούμενοι, εστιάτορες κ.λπ., αλλά οι
περισσότεροι δούλευαν για ένα πολύ χαμηλό μεροκάματο.
Ας πάμε λίγο πίσω: το 1916 ο Πάνος Χαρισιάδης, που αργότερα θα αναρριχηθεί στο μηχανισμό του Κ.Κ. των ΗΠΑ, είναι ένας από τους 535.000 συμπατριώτες μας που συνολικά κατέφτασαν στις ΗΠΑ έως το 1920.
Δειλά δειλά αρχίζουν να δημιουργούνται οι πρώτες ριζοσπαστικές εργατικές ενώσεις για τους μέχρι χθες ανοργάνωτους εργάτες. Τραγούδια εργατικής ανάτασης μιλούν για εργάτες που έρχονται από παντού: για «Ελληνες, Πολωνούς και Γερμανούς (!)».
Η δολοφονία του Κρητικού Λούη Τίκκα, μέλους του συνδικάτου στα Ορυχεία του Κολοράντο, τον μετέτρεψε σε σύμβολο. Τον υμνούν ακόμα και λαϊκά τραγούδια.
Το 1918 μάλιστα κυκλοφορεί η ελληνική σοσιαλιστική εφημερίδα «Η φωνή του Εργάτου».
Ο σκηνοθέτης Κώστας Βάκκας
Το 1919 το σοσιαλιστικό κόμμα διασπάται και πολλοί Ελληνες
μετανάστες συντάσσονται με οργανώσεις κομμουνιστικού προσανατολισμού.
Πολλοί εμπνέονται από τον πόλεμο των μπολσεβίκων στη Ρωσία.
Τα πράγματα αρχίζουν και αγριεύουν: ο φόβος μιας επικείμενης κοινωνικής αναταραχής οδηγεί στην αντιμετώπιση των μεταναστών ως δυνάμει ανατρεπτικών στοιχείων. Εν μια νυκτί χιλιάδες άνθρωποι απελάθηκαν, στον απόηχο του 1917...
Την παραμονή της εκτέλεσης των αναρχικών Ιταλών εργατών Σάκο και Βαντσέτι το 1927, 100.000 άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους του Σικάγο: ανάμεσά τους και πολλοί Ελληνες. «Ο πατέρας μου ηγείτο του ελληνικού τμήματος», θυμάται στο φακό ο Μιχάλης Καλαφατάς. «Μου είχε πει μάλιστα πως οι διαδηλωτές άρπαξαν έναν έφιππο αστυνομικό και τον έριξαν στο ποτάμι. Τότε απομάκρυνε τους Ελληνες από κει». Ο Καλαφατάς, γνωστός και ως ο «Κόκκινος», παρακολουθούνταν στενά από το FBI. Ο Πελοποννήσιος Τζον Πούλος ήταν μια ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. «Μικρό», λέει ο γιος του, «ο παπάς τον έλεγε "Διάβολο". Οταν μάλιστα μια μέρα πήδηξε από τον 2ο όροφο του σχολείου, δεν τον ξαναδέχτηκαν εκεί». Η οικογένειά του είχε ένα κατάστημα και έναν κινηματογράφο. Ε, ο αθεόφοβος, οργάνωσε ακόμα και τους εργάτες του πατέρα του! Αργότερα, εντάχθηκε στους Τροτσκιστές των ΗΠΑ - αναδείχθηκε μάλιστα οργανωτικός υπεύθυνος.
Οι Ελληνομερικάνοι πρωτοστατούν στην ίδρυση επιμορφωτικών εργατικών συνδέσμων που διοργανώνουν μαθήματα αγγλικών για τους μετανάστες, «κόκκινους γάμους» και «εργατικά πικ νικ».
Το 1934 η κοινωνική δυσαρέσκεια εντείνεται: γενικές απεργίες παραλύουν την Αμερική, ενώ το Ντιτρόιτ γίνεται πεδίο μάχης με νεκρούς και τραυματίες. Για πρώτη φορά οι εργάτες καταλαμβάνουν χώρους εργασίας αμφισβητώντας το ιερό δικαίωμα της ιδιοκτησίας.
Οι Ελληνομερικάνοι πρωτοστατούν. Οι δε Ελληνίδες ήταν ιδιαίτερα μαχητικές. «Είχαν στις τσάντες τους ψαλιδάκια για να αμύνονται απέναντι στους μπράβους που έστελναν τα αφεντικά για να διαλύσουν τις απεργίες».
Το 1930 ο Ελληνας Στιβ Κατόβης δολοφονείται από αστυνομικούς στη Ν.Υόρκη. Η κηδεία του μετατρέπεται σε τεράστια διαδήλωση. Το 1934 στο Σαν Φραντσίσκο ο Νικ Κουντουράκης πέφτει νεκρός στη γενική απεργία που παραλύει τη Δυτική Ακτή...
Γρήγορα, ο μύθος περί κοινών ελληνοαμερικανικών συμφερόντων καταρρέει. «Είμαστε όλοι Ελληνες», λέγανε οι εργοδότες. Ομως πλέον τους εργάτες δεν απασχολεί η κοινή εθνική καταγωγή, αλλά τα κοινά συμφέροντα που απορρέουν από την εργατική «καταγωγή». Το στερεότυπο του Ελληνοαμερικάνου που προσκυνά «πατρίδα και θρησκεία», αποκτά ρωγμές... Οι Ελληνες γουνεργάτες είναι ιδιαίτερα μαχητικοί. «Free Vafiades!» φωνάζουν, όταν το στέλεχος του συνδικάτου τους συλλαμβάνεται.
Μότο του ντοκιμαντέρ και της εποχής, το πασίγνωστο τραγούδι του '30 «Which side are you on?»
Τρεις χιλιάδες Αμερικανοί αντιφασίστες πηγαίνουν στην Ισπανία επί Εμφυλίου. Ανάμεσά τους και Ελληνες της Αμερικής, όπως ο Νικ-Μάικ Παππάς. Ο αδερφός του σκοτώθηκε μάλιστα εκεί...
Το Κομμουνιστικό Κόμμα των ΗΠΑ βρίσκεται στο απόγειό του με 80.000 εγγεγραμμένα μέλη. Ακόμα και ο σκηνοθέτης Ηλίας Καζάν είναι μέλος, στα δε πρώτα του βήματα ως ηθοποιός στο σανίδι βροντοφωνάζει «Απεργία! Απεργία! Απεργία!». Το Κόμμα τον αποκαλεί «προλεταριακό κεραυνό!» Ποιος να το περίμενε πως μια μέρα θα γινόταν καταδότης των συντρόφων του;
Ομως τα πράγματα θα αλλάξουν. Ενας φρικτός πόλεμος, ο Β' Παγκόσμιος, μεσολαβεί. Ο «Εθνικός Κήρυκας» υποστηρίζει το ΕΑΜ ενάντια στις παρεμβάσεις των Βρετανών. Η απελευθέρωση επιτέλους έρχεται. Το Κ.Κ. των ΗΠΑ αποφασίζει να διαλυθεί. Κι αίφνης, ο Μακαρθισμός τα αλλάζει όλα... Ο Πάνος Χαρισιάδης απελάθηκε κι έζησε το υπόλοιπο της ζωής του στην Πολωνία. Η Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών ώθησε ένα ολόκληρο έθνος στη συλλογική ρουφιανιά. Ο Σκούρας παροτρύνει το μεγάλο σκηνοθέτη Καζάν να «δώσει» τους συναδέλφους του «αν θέλει να συνεχίσει να γυρίζει ταινίες». «Υποπτοι» Ελληνες παρακολουθούνται νυχθημερόν. Τι ήττα...
«New Deal»
«Οταν βρέθηκα στις ΗΠΑ για τα γυρίσματα της ταινίας», λέει ο Κ. Βάκκας, «τραβήξαμε εξωτερικές εικόνες από το ιστορικό κτήριο του Κ.Κ. των ΗΠΑ. Σήμερα, ουσιαστικά είναι ανύπαρκτο».
Για τον Κώστα Βάκκα, η περίοδος της κρίσης που έζησαν (και) οι Ελληνες μετανάστες στην Αμερική και η μετέπειτα λύση που πρότεινε ο Ρούσβελτ με το «New Deal» αποτελούν ένα πολύ καλό μάθημα για την κατάσταση που βιώνουμε σήμερα. «Ο Ρούζβελτ τόλμησε να στραφεί ενάντια σε παραδοσιακά οικονομικά δόγματα. Θέσπισε μέτρα κοινωνικής πρόνοιας και κρατικής απασχόλησης, έκανε δημόσιες επενδύσεις και έργα, αναγνώρισε τα εργατικά συνδικάτα που απέκτησαν δύναμη. Κοινώς το 1930 έκανε τα εντελώς αντίθετα από αυτά που κάνουμε εμείς σήμερα για να βγούμε από την κρίση...».
