«Η φωτογραφία και το μοντάζ είναι τα....
βασικά στοιχεία του κινηματογράφου. Το μοντάζ έχει εδραιωθεί από το Σοβιετικό φιλμ ως το νευραλγικό σημείο του κινηματογράφου. Καθορίζοντας τη φύση του μοντάζ, δίνουμε τη λύση στο πρόβλημα του κινηματογράφου. Οι πρώτοι συνειδητοί παραγωγοί ταινιών και οι πρώτοι θεωρητικοί του κινηματογράφου, θεωρούσαν το μοντάζ σαν έναν τρόπο περιγραφής που τοποθετούσε τη μία φωτογραφία μετά την άλλη, όπως τα τούβλα μιας οικοδομής. Η κίνηση μέσα σ' αυτά τα φωτότουβλα και το συνακόλουθο μήκος των συστατικών μερών, λογιζόταν τότε πως αποτελούν ρυθμό. Ολότελα λανθασμένη αντίληψη!» Σεργκέι Αϊζενστάιν
Η συμβολή του Αϊζενστάιν στη χρήση του μοντάζ υπήρξε καταλυτική και το έργο του επηρέασε σημαντικά τους πρώτους σκηνοθέτες ταινιών. Γεννημένος στη Ρίγα της Λετονίας, από ευκατάστατους γονείς, ο Αϊζενστάιν είχε εξασφαλίσει από μικρός μία καλή μόρφωση. Ο πατέρας του, Μιχαήλ Αϊζενστάιν, ήταν αρχιτέκτονας, γερμανικής, εβραϊκής, και σουηδικής καταγωγής ενώ η μητέρα του, Γιούλια, ήταν Ρωσίδα και μέλος της ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας.
Αρχικά ο νεαρός Σεργκέι έδειξε ζωηρό ενδιαφέρον για τη ζωγραφική, φιλοτεχνώντας αφίσες. Σύντομα ανακάλυψε το θέατρο και ανέβασε στη Μόσχα πολλά θεατρικά έργα, όπως «Η αυτού μεγαλειότης η πείνα», «Μάκβεθ» του Σαίξπηρ, «Σοφός Άνθρωπος» του Οστρόβσκι και «Μάσκες αερίου». Ο Αϊζενστάιν. έγραψε πολλά δοκίμια στα οποία αναλύει τα έργα και την τεχνική του και διατυπώνει τις σκέψεις του για την τέχνη του κινηματογράφου.
Το 1925 ξεκίνησε η καριέρα του στον κινηματογράφο σκηνοθετώντας το έργο «Απεργία» που έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση, παρ' όλες τις αδυναμίες του. Σύμφωνα με το σενάριο της ταινίας, κατά τη διάρκεια της τσαρικής κυριαρχίας στη Ρωσία, οι εργαζόμενοι ενός εργοστασίου είναι εν βρασμώ, προς κήρυξη μεγάλης απεργίας. Οι εργοδότες τους στέλνουν κατασκόπους δικούς τους και της κυβέρνησης, για να δουν τί μπορεί να κάνουν...
Η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του πρωτοπόρου Σοβιετικού σκηνοθέτη
Σεργκέι Αϊζενστάιν είναι γεμάτη συμβολισμούς και αντιθέσεις. Αφηγείται
τη διενέργεια και καταστολή μιας απεργίας κάνοντας χρήση του μεταφορικού μοντάζ, δημιουργώντας εντυπώσεις μέσα από τη διαδοχική διαλεκτική σύγκρουση των εικόνων.Με στόχο τον προβληματισμό του θεατή και τη δημιουργία της σύνθεσης, παρακολουθούμε σκηνές με συναρπαστικό μοντάζ, κινηματογραφική καινοτομία και σουρεαλιστικά πλάνα, που απεικονίζουν την επική μάχη ανάμεσα στο προλεταριάτο και τους καπιταλιστές.
Αξίζει να σημειώσουμε πως αν και η ταινία γυρίστηκε με πενιχρό
κεφάλαιο, η τεχνική του Αϊζενστάιν, που ήταν μόλις 26 χρονών, είναι
ολοζώντανη. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης τη χαρακτηρίζει «κινηματοθεατρικό» έργο
και τη διαιρεί σε έξι πράξεις:
1. Όλα στο εργοστάσιο είναι ήρεμα2. Η απεργία κηρύσσεται
3. Το εργοστάσιο δε δουλεύει
4. Η απεργία παρατείνεται
5. Η προβοκάτσια
6. Οι απεργοί συντρίβονται
Πολλά χρόνια αργότερα από τα γυρίσματα της «Απεργίας», στα χειρόγραφα των αναμνήσεων του, ο ίδιος ο Αϊζενστάιν θα περιέγραφε την πρώτη του ταινία με τους εξής χαρακτηρισμούς: «Απεργία: αδέξια... αιχμηρή... απροσδόκητη... αμετανόητη... ασυνήθιστα εγκυμονούσα με σχεδόν όλα εκείνα που επρόκειτο να αναδειχθούν στην ωριμότητά μου στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της δουλειάς μου».
Την ίδια χρονιά ολοκλήρωσε και το αριστούργημά του, το θρυλικό: «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Σε δικό του σενάριο και βασισμένο στα γεγονότα της ανταρσίας στο θωρηκτό Ποτέμκιν του ρωσικού ναυτικού που έλαβαν χώρα το 1905. Το φιλμ γυρίστηκε μέσα σε λίγες μόνο εβδομάδες στην πόλη και το λιμάνι της Οδησσού.
Με αυτή την ταινία, στα 27 του μόλις χρόνια, ο Αϊζενστάιν καθιερώθηκε ως μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες που πέρασαν από τον κινηματογραφικό χώρο.
Πρόκειται για την εξιστόρηση της ανταρσίας των ναυτών του θωρηκτού στο λιμάνι της Οδησσού, όταν οι ναύτες αρνήθηκαν να φάνε το σάπιο κρέας του συσσιτίου. Οι πρωταίτιοι της ανταρσίας καταδικάζονται σε τουφεκισμό, αλλά η ανταρσία απλώνεται στην πόλη όπου οι εργάτες κατεβαίνουν στο λιμάνι για να εμψυχώσουν τους ναύτες. Η αστυνομία επιτίθεται πυροβολώντας και σκοτώνοντας, ωστόσο οι ναύτες των υπόλοιπων τσαρικών πλοίων αρνούνται να χτυπήσουν τ’ αδέλφια τους.
Πέρα απ’ το επαναστατικό της περιεχόμενο, η ταινία εξακολουθεί μέχρι και σήμερα να διατηρεί τη δύναμη της εξαιτίας των μορφικών της αρετών. Πρόκειται για την πιο σημαντική ταινία του Αϊζενστάϊν όπου συμπυκνώνει και αναπτύσσει τις θεωρητικές του αντιλήψεις για το μοντάζ και την έλλειψη μεμονωμένων ηρώων.
Αξίζει νομίζω να σταθούμε σε τρεις τουλάχιστον κλασσικές πλέον σκηνές της ταινίας που ξεχωρίζουν:
- Τα τρία πλάνα ενός πέτρινου λιονταριού που μοιάζει να σηκώνεται και να βρυχάται.
- Η ομίχλη που πέφτει σαν πέπλο πάνω στους εργάτες που θρηνούν τον νεκρό τους ηγέτη και συμβολίζει την αβεβαιότητα την παραμονή της επανάστασης.
- Και βέβαια η σκηνή της σφαγής στα σκαλοπάτια της Οδησσού, με την αριστοτεχνική χορογραφία της αντίθετης κίνησης των στρατιωτών εναντίον λαού.
Το 1928 σκηνοθέτησε, σε δικό του σενάριο και βασισμένο στο βιβλίο του Τζον Ριντ, το φιλμ «Οκτώβρης» ή «Οι Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο». Η ταινία γυρίστηκε για τον εορτασμό της επετείου των 10 χρόνων της επανάστασης. Αναφέρεται στην περίοδο της πτώσης του Τσάρου μέχρι και το τέλος του Εμφυλίου. Το φιλμ ξεκινάει με το γκρέμισμα του αγάλματος του Τσάρου, ενώ αργότερα η ίδια σκηνή προβάλλεται σε αντίστροφη κίνηση, ως ένα σχόλιο για την ατολμία της κυβέρνησης Κερένσκι. Ο ίδιος μάλιστα ο Κερένσκι γελοιοποιείται από τον Αϊζενστάϊν παρουσιάζοντάς τον σαν ένα παγώνι.
Ακολουθεί το 1929 η «Γενική Γραμμή». Ίσως το πιο λυρικό απ' όλα τα έργα του, που αναφέρεται με λεπτομέρειες στις αλλαγές της αγροτικής κατάστασης στη Ρωσία, μετά από την «Επανάσταση του Οκτώβρη». Μια νεαρή χωρική αντιδρά στην απάθεια που επικρατεί στο χωριό της και με τη βοήθεια των κομμουνιστών σχηματίζει έναν συνεταιρισμό. Το φιλμ όντας προπαγανδιστικό, έχει σαφώς πιο απλούς παραλληλισμούς απ’ ό,τι οι προηγούμενες δημιουργίες του Αϊζενστάϊν.
Οι δημιουργικές ανησυχίες του Αϊζενστάιν τον οδηγούν το 1929 στην
Ευρώπη και από εκεί στην Αμερική και το Χόλιγουντ. Οι εταιρείες
παραγωγής καλοβλέπουν το ενδεχόμενο να «κλέψουν» έναν Ευρωπαίο, και δη
σοβιετικό, σκηνοθέτη, ενώ τα κεντρικά στη Μόσχα θεωρούν ότι θα μπορούσαν
να κυκλοφορήσουν επαναστατικές ταινίες με αμερικάνικη διανομή...Ωστόσο, η αμερικάνικη κοινωνία εξαπολύει μέσω του Τύπου λυσσαλέα επίθεση μπροστά στον "κομμουνιστικό κίνδυνο" και ο Αϊζενστάιν καταλήγει κακήν κακώς στο Μεξικό, όπου μαζί με τους ζωγράφους Ντιέγκο Ριβέρα και Νταβίντ Σικέιρος θα καταστρώσει την πιο φιλόδοξη ταινία του, το "Βίβα Μέξικο". Φιλμ το οποίο ωστόσο δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ λόγω απουσίας χρηματοδότησης. Η ταινία είχε ως στόχο να ξεκινήσει από τους Αζτέκους για να καταλήξει στην επανάσταση του Πάντσο Βίλα και του Εμιλιάνο Ζαπάτα το 1910, αλλά ό,τι έμεινε από αυτήν ήταν πολύωρες λήψεις, αποσπασματικού και αμοντάριστου υλικού.
Ο Αϊζενστάιν δεν κατάφερε να ολοκληρώσει ακόμα δύο ταινίες, επίσης μεγαλεπήβολες σε σύλληψη και περιεχόμενο. Το "Λιβάδι του Μπεζίν", διασκευή ομώνυμης νουβέλας του Τουργκένιεφ, που θα αποτελούσε ισχυρή μομφή απέναντι στη θρησκεία και τον επαρχιώτικο τυχοδιωκτισμό. Όμως τα σχέδια στην πορεία άλλαξαν καθώς εκείνη την περίοδο (1936) η σταλινική «γραμμή» προέβλεπε αποκατάσταση των σχέσεων της Μόσχας με τους κουλάκους και αρνούνταν να θίξει την έντονη θρησκευτικότητά τους, οδηγώντας έτσι μοιραία στην απαγόρευση της δημιουργίας του έργου.
Το σενάριο της ταινίας «Το λιβάδι του Μπεζίν», ήθελε ένα νεαρό αγροτόπαιδο να δολοφονείται από τους συγγενείς του γιατί είχε καταγγείλει τον πατέρα του για κερδοσκοπία στο τοπικό Σοβιέτ. Η ταινία δεν ολοκληρώθηκε ποτέ γιατί συνάντησε το βέτο του υπεύθυνου λογοκρισίας Μπόρις Σουμιάτσκι, που κατηγόρησε τον Αϊζενστάιν για ”φορμαλισμό”. Η ταινία γίνεται αιτία απόλυσης από τη θέση του στο Κέντρο Κινηματογράφου, οδηγώντας έτσι τον σκηνοθέτη να αντιμετωπίζει οικονομικό πρόβλημα επιβίωσης. Ο σεναριογράφος στο "Λιβάδι του Μπεζίν" συλλαμβάνεται και πεθαίνει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο βοηθός οπερατέρ στον "Οκτώβρη" και τη "Γενική Γραμμή" στέλνεται κι αυτός σε στρατόπεδο συγκέντρωσης...
Ο Αϊζενστάιν έφυγε σε ηλικία 50 ετών, έχοντας αφήσει ως κληρονομιά μια τομή στην πορεία της κινηματογραφικής τέχνης που δεν έχει βρει μέχρι και σήμερα το ανάλογό της. Όσο ξεπερασμένος τεχνικά και να είναι ένας κινηματογράφος των αρχών της χιλιετίας, όχι απλώς έχει αποτελέσει τη βάση για οποιαδήποτε μελλοντική εξέλιξη και ανάπτυξη, αλλά προσφέρει, ακόμα και σε έναν σύγχρονο θεατή, μερικές από τις πιο δυνατές συναισθηματικά σκηνές του παγκόσμιου κινηματογράφου.
Για μια σύγχρονη επαναστατική κινηματογραφική πρωτοπορία, οποιαδήποτε συζήτηση και παρακολούθηση του έργου του Αϊζενστάιν δεν αποτελεί απλώς μία στείρα μουσειακή αναπόληση ή σινεφίλ ενασχόληση. Η μελέτη του έργου του Σεργκέϊ Αϊζενστάϊν θέτει επί τάπητος την ανάγκη δημιουργίας μιας νέας μεθοδολογίας που να υποτάσσεται όχι απλώς στην υπηρεσία του λογικού, αλλά στην υπηρεσία της ανάγκης για την κοινωνική απελευθέρωση. Μέσα από τα έργα του ο Αϊζενστάιν κατάφερε να ενώσει τις λέξεις με τις νότες, την εικόνα με το χρώμα και ενώνοντας όλα αυτά τα φαινομενικά αταίριαστα στοιχεία του παζλ, κατάφερε να μας δείξει γιατί δικαίως ο Κινηματογράφος θεωρείται ως η 7η Τέχνη...
tvxs
