 | |
| ΘΕΑΤΡΟ ΑΛΦΑ: "Ένας εχθρός του λαού" του Ιψεν, 'Ελλη Φωτίου, Στέφανος Ληναίος, Κατερίνα Ζαχαριουδάκη |
Για όσους αναζητήσουν
στον Ίψεν την αληθινή ποίηση, για όσους
αποκωδικοποιήσουν το έργο του σαν μια
αληθινή πνευματική προσφορά και κυρίως
σαν θέατρο και σαν μορφή τέχνης, ο «Εχθρός του λαού», το εποχικότερο
και πολεμικότερο δράμα του Ίψεν, θεωρείται
απ’ τα πιο γνήσια και πιο πηγαία δημιουργήματα
του Νορβηγού δραματουργού. Απ’ την άποψη
δηλαδή του καθαρά αυτοβιογραφικού και
εξομολογητικού περιεχομένου του, το έργο
αυτό του Ίψεν είναι η πιο ειλικρινής
και πιο σπαραχτική κραυγή της καρδιάς
του, το βαθύτερο και πιο δραματικό υποκειμενικό
βίωμά του.
Ο «Εχθρός του λαού» (En folkefiende), αποτελεί
το τέταρτο από τα έργα της πολεμικής περιόδου
του Ίψεν, γραμμένο στο Τιρόλο το 1882. Είναι
γνωστό πως ο Ίψεν, παραγνωρισμένος απ’
τους συμπατριώτες του, πέρασε το μεγαλύτερο
μέρος της ζωής του στην Ιταλία και στη...
Γερμανία, όπου εκεί νοσταλγούσε πάντα τον τόπο που γεννήθηκε. Φιλοδοξούσε, μέσα από μια βαθιά αγάπη γι’ αυτό τον τόπο, να τον βοηθήσει να μπει στην πνευματική και πολιτιστική πρωτοπορία της Ευρώπης, της εποχής εκείνης. Επιστρέφοντας στην Χριστιανία, έπειτα από 16 χρόνια εξορία, τον περίμενε μόνο απογοήτευση, καθώς οι συμπατριώτες του και κυρίως οι νέοι που στήριζε πάνω τους πολλές ελπίδες, δεν ήταν έτοιμοι να δεχτούν την προσφορά του ποιητή. Έτσι, ακολούθησε πάλι τον δρόμο της αυτοεξορίας.
Γερμανία, όπου εκεί νοσταλγούσε πάντα τον τόπο που γεννήθηκε. Φιλοδοξούσε, μέσα από μια βαθιά αγάπη γι’ αυτό τον τόπο, να τον βοηθήσει να μπει στην πνευματική και πολιτιστική πρωτοπορία της Ευρώπης, της εποχής εκείνης. Επιστρέφοντας στην Χριστιανία, έπειτα από 16 χρόνια εξορία, τον περίμενε μόνο απογοήτευση, καθώς οι συμπατριώτες του και κυρίως οι νέοι που στήριζε πάνω τους πολλές ελπίδες, δεν ήταν έτοιμοι να δεχτούν την προσφορά του ποιητή. Έτσι, ακολούθησε πάλι τον δρόμο της αυτοεξορίας.
Κάτω απ’ την επίδραση
μιας τέτοιας γενικής εντύπωσης για την
πολιτική και την κοινωνική
κατάσταση της πατρίδας του, ξεκίνησε τη δημιουργία ενός από τα πιο άρτια σε δομή έργα του παγκόσμιου ρεπερτορίου. Ενός έργου που μιλάει πια απροκάλυπτα και θέτει ωμά το πρόβλημα του ατόμου μέσα στην κοινωνία. Ενός ελεύθερου ατόμου που, φτάνοντας στην τελειότητα, δεν εξυπηρετεί τον εαυτό του, αλλά γίνεται τέλειο για να εξυπηρετήσει τελικά το σύνολο.
κατάσταση της πατρίδας του, ξεκίνησε τη δημιουργία ενός από τα πιο άρτια σε δομή έργα του παγκόσμιου ρεπερτορίου. Ενός έργου που μιλάει πια απροκάλυπτα και θέτει ωμά το πρόβλημα του ατόμου μέσα στην κοινωνία. Ενός ελεύθερου ατόμου που, φτάνοντας στην τελειότητα, δεν εξυπηρετεί τον εαυτό του, αλλά γίνεται τέλειο για να εξυπηρετήσει τελικά το σύνολο.
Ήρωας του δράματος, «εχθρός»
της κοινωνίας, ο Γιατρός Στόκμαν. Ένας
από τους πιο αθώους και απλούς – μα όχι
απλοϊκούς - χαρακτήρες που συναντάμε
στα έργα. Ιδεολόγος, πατριώτης, αγνός,
οικογενειάρχης, έντιμος, σε σημεία πολλές
φορές υπερβολής. Στο πρόσωπο του Θωμά
Στόκμαν, ο Ίψεν θέλησε να αντικατοπτρίσει
όχι μόνο ένα μοναχικό σύμβολο μέσα στην
κοινωνία, αλλά ουσιαστικά τον ίδιο του
τον εαυτό. Έναν εαυτό που πολλοί κατηγόρησαν
πως ανήκε στη «δεξιά» και τον οδήγησαν
στην κοινωνική, πολιτική και πνευματική
απομόνωση. Κι όμως, στο βάθος ο Ίψεν ήταν
ένας ελεύθερος σκοπευτής, ένας ανεξάρτητος,
ένας αναρχικός. Προτιμούσε σαν τον γιατρό
Στόκμαν να είναι ένας πρωτοπόρος που
μάχεται μόνος στις προφυλακές, γιατί
πίστευε ακράδαντα πως αληθινά επαναστάτης
είναι εκείνος που βρίσκεται πιο κοντά
στο μέλλον, συνεπώς είναι πολύ φυσικό
να μην τα έχει καλά με το παρόν. «Αυτή
είναι η μοίρα του ενός», του μόνου, όπως
αναφέρει και στο φινάλε του έργου.
Οι αντιξοότητες που έζησε
ο Γιατρός τα δύσκολα χρόνια που εξάσκησε
το επάγγελμά του στο Βορρά, δεν τον εμπόδισαν
να επιστρέψει στη γενέτειρά του και να
δημιουργήσει μια ξεχωριστή πηγή πλούτου
και ανάπτυξης : τα ιαματικά λουτρά της
πόλης. Με αυτά, η πόλη γνώρισε τεράστια
κίνηση και ο Στόκμαν μπορούσε να είναι
όχι μόνο ευτυχισμένος αλλά και επιτυχημένος,
αφού εξασφάλισε ένα λαμπρό οικονομικό
μέλλον για τους συμπολίτες του. Τα
προβλήματα όμως για τον ίδιο και την οικογένειά
του ξεκινούν τη στιγμή που, εξαιτίας κρουσμάτων
ασθενειών μέσα στην πόλη, ανακαλύπτει
πως τα λουτρά είναι μολυσμένα.
Στην προσπάθειά του να αποκαλύψει
την αλήθεια και τον άμεσο
κίνδυνο που συντρέχουν οι πολίτες,
βρίσκεται αντιμέτωπος με αμέτρητα εμπόδια.
Χωρίς να αναλογιστεί ούτε στιγμή τις
συνέπειες : με τον ίδιο του τον αδερφό,
τον Δήμαρχο της πόλης Πέτερ Στόκμαν, έναν
φαινομενικά ισχυρό άντρα, ουσιαστικά
όμως έναν υπηρέτη και εκπρόσωπο κάθε
ανώριμης πολιτικής ζωής, της πλειοψηφίας
που την καθοδήγησαν σύμφωνα με τα συμφέροντά
τους οι ισχυροί της ημέρας. Βρίσκει εμπόδιο
στον ελεύθερο και ανεξάρτητο τύπο και
τον εκπρόσωπό του, τον δημοσιογράφο Χόβσταντ,
σε μια ύστατη προσπάθεια να αρθρογραφήσει
ο ίδιος και να αποκαλύψει την αλήθεια.
Νομίζοντας πάντα πως η αλήθεια, η ηθική
και το δίκιο επιβάλλονται μόνες τους
και με τόσο απλά μέσα. Μα ο Χόβσταντ μεταπείθεται
εξίσου απλά και εύκολα από τον Δήμαρχο,
όπως ακριβώς και ο Λάκσεν, ο Πρόεδρος
της Ένωσης των Ιδιοκτητών, ο αντίστοιχος
εκπρόσωπος της μικροαστικής τάξης. Αρνούνται
να στηρίξουν το Γιατρό, όχι βέβαια από
ενδιαφέρον προς τα ζωτικά συμφέροντα
της πόλης, αλλά επειδή σε καμία περίπτωση
δεν θα ήθελαν να θίξουν τα κεφάλαιά τους.
Με όλες τις πόρτες
κλειστές – εκτός από μία, του στενού φίλου
του πλοίαρχου Όλαφ – και όλες τις πλάτες
γυρισμένες, με ένθερμη υποστηρίκτρια
πάντα την κόρη του Χέλντα, που αγωνίζεται
στο πλευρό του πατέρα της με τις ελεύθερες
ιδέες που την μεγάλωσε, αλλά και μαζί
με τη πιστή σύντροφό του Κατερίνα, η οποία
διατηρεί κάθε επιφύλαξη απέναντι στα
πρόσωπα και τις αρχές του τόπου, ο Θωμάς
Στόκμαν δεν θα αποκαλύψει τον κίνδυνο
των μολυσμένων πηγών. Όχι. Η μεγάλη ανακάλυψη
του Γιατρού είναι η μόλυνση όλων των πηγών
της πολιτικής και πνευματικής ζωής του
τόπου. Της κοινοτικής και δημόσιας ζωής,
που στηρίζεται πάνω στο ψέμα και που οι
αρμόδιοι, εν τέλει, είτε επειδή δεν το
ξέρουν, είτε επειδή τους συμφέρει να μην
το ξέρουν, δεν κάνουν τίποτα για την εξυγίανση
της κοινωνίας. Υπεύθυνος; Η μεγάλη πλειοψηφία.
Αυτή που πνίγει τη φωνή του Θωμά, αποκαλώντας
τον τόσο εύκολα «εχθρό της κοινωνίας».
Κάπως έτσι σχηματοποίησε ο Ίψεν την ποιητική σύλληψη του «Εχθρού του λαού», σε μιαν εποχή που ήταν πολύ απογοητευμένος για την επικράτηση στην κοινωνική και την πολιτική ζωή γενικά κάθε είδους μετριότητας. Όποιος όμως παρατηρήσει προσεχτικά αυτό το έργο και χαρεί τη μοναδική ποικιλία των χαρακτήρων που παρουσιάζει, θα πειστεί πως το δράμα αυτό αποτελεί μια εντελώς ποιητική σύνθεση, γεμάτη σύμβολα και αλληγορίες, που περισσότερο από κάθε άλλη του Νορβηγού ποιητή, μας δίνει τόσο άμεσα και πειστικά την αίσθηση μιας αντικειμενικά δρώσης πραγματικότητας.
Σύμφωνα με τον Ίψεν «η ζωή είναι αδιάκοπα γίγνεσθαι».
Το σημαντικό στο θέατρο και στην τέχνη
γενικά είναι αυτό: ο ποιητής, προεκτείνοντας
τον εαυτό του, να δίνει μια εικόνα ζωής
αυτόνομης και αυθύπαρκτης, μιας ζωής
που να πείθει για την αλήθεια, μιας ζωής
που να συγκινεί και να ενδιαφέρει. Αυτό
ακριβώς συμβαίνει στον «Εχθρό του λαού».
Ένα έργο για το πολύ, για το μεγάλο
κοινό. Ένα έργο από εκείνα που συγκινούν
χωρίς την επέμβαση της νόησής του. Ακέραιο
και πειστικό, όπως η ίδια η ζωή.
Κατερίνα Ζαχαριουδάκη
«Κάθε μου νέο έργο έχει για μένα έναν και μοναδικό σκοπό :
να μου χρησιμεύσει για
να εξαγνισθώ
και να λυτρωθώ
πνευματικά. Γιατί ποτέ να μην πεις πως δεν έχεις και συ ευθύνη
και δεν είσαι ένοχος στην κοινωνία
που βρίσκεσαι…»
ΕΡΡΙΚΟΣ ΙΨΕΝ
