Το πρώτο δεκαήμερο του Γενάρη του 1942 συνήλθε η 8η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ. Στην απόφαση της Ολομέλειας διατυπώνονταν οι άμεσοι και απώτεροι σκοποί του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και γινόταν έκκληση στο λαό και τα πολιτικά κόμματα να ενωθούν στην πάλη για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Η 8η Ολομέλεια τόνιζε ιδιαίτερα ότι:
«Ο εθνικοαπελευθερωτικός ανταρτοπόλεμος έχει πρωτεύουσα σημασία για την απελευθέρωση της χώρας από τον ξενικό ζυγό. Οι κομμουνιστές πρέπει να μαζικοποιήσουν και να επεκτείνουν το αντάρτικο κίνημα στην ύπαιθρο, να περιφρουρήσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό του χαρακτήρα…».
Το Γενάρη του 1942 οι Κεντρικές Επιτροπές του ΚΚΕ και του ΕΑΜ συμφώνησαν να κάνουν επίσημα γνωστή την απόφασή τους για τη δημιουργία του νέου στρατού της Αντίστασης με την ονομασία Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ). Με τις ίδιες αποφάσεις, η Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή που καθοδηγούνταν από το ΕΜΑ και ήταν το ανώτατο μέχρι τότε στρατιωτικό επιτελείο του ένοπλου αγώνα, ανασυγκροτήθηκε, διευρύνθηκε και μετονομάστηκε σε Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ. Επίσης, ο Αρης Βελουχιώτης στάλθηκε οριστικά στο βουνό για να αρχίσει την οργάνωση του ΕΛΑΣ στη Ρούμελη.
Στις 16 Φλεβάρη του 1942 κυκλοφόρησε πλατιά η Ιδρυτική Προκήρυξη του ΕΛΑΣ. Σ’ αυτή διατυπώνονται οι σκοποί του λαϊκού στρατού που ήταν:
1) Αγώνας για την απελευθέρωση της χώρας από τους ξένους κατακτητές.
2) Περιφρούρηση των κατακτήσεων του λαού και των ελευθεριών του εναντίον κάθε επιβουλής.
3) Εξασφάλιση της τάξης μέχρι τη διεξαγωγή εκλογών, ώστε ο λαός να μπορεί να εκφράσει πραγματικά ελεύθερα τη θέλησή του, για το πολίτευμα και την κυβέρνησή του.
Με βάση την πείρα που συγκεντρώθηκε στη φωτιά του αγώνα εναντίον των κατακτητών, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ καθόρισαν το χαρακτήρα του στρατού, του ΕΛΑΣ και χάραξαν βασικά τη στρατηγική και την τακτική του. Ο ΕΛΑΣ έπρεπε να γίνει λαϊκός απελευθερωτικός στρατός, ένοπλο τμήμα του λαού, τιμωρός των εχθρών του, υπερασπιστής της ζωής και της περιουσίας του, ικανός να απελευθερώσει τη χώρα από τους κατακτητές. Αποστολή που εκπλήρωσε μέχρι τέλους, δημιουργώντας το έπος της Εθνικής Αντίστασης.
Στη φωτιά του αγώνα
Η τακτική του ΕΛΑΣ πρόβλεπε την όσο το δυνατόν πιο συντονισμένη διεξαγωγή του ανταρτοπολέμου και τη βαθμιαία ανάπτυξή του σε παλλαϊκό πόλεμο κατά των κατακτητών και των συνεργατών τους. Τη συνεχή απασχόληση και τη φθορά του εχθρού. Την προοδευτική απελευθέρωση της υπαίθρου, αρχίζοντας από τις ορεινές περιοχές και στη συνέχεια τη διεύρυνσή τους και τη μετατροπή τους σε βάσεις εξόρμησης του ΕΛΑΣ για τη μεταφορά του πολέμου όλο και πιο κοντά στα κέντρα και τις συγκοινωνιακές αρτηρίες του κατακτητή.
Στα τέλη του 1942, η δύναμη του μόνιμου και του εφεδρικού ΕΛΑΣ πλησίαζε τις 6.000 μαχητές.Ως τις αρχές του φθινοπώρου του 1942, η δράση του ΕΛΑΣ απέβλεπε κυρίως στο ξεκαθάρισμα της υπαίθρου από τους συνεργάτες του εχθρού. Από το Σεπτέμβρη, όμως, του 1942, ο ΕΛΑΣ πέρασε σε πιο έντονη δράση κατά των κατοχικών στρατευμάτων και άρχισε να προκαλεί σοβαρά πλήγματα στον εχθρό, όπως με την επιχείρηση του Γοργοπόταμου, στις 24 προς 25 Νοέμβρη.
Από τις αρχές του 1943, το ένοπλο κίνημα αναπτύσσεται ραγδαία. Στη Στερεά,στη Θεσσαλία,στην Ηπειρο,στη Μακεδονία,στη Θράκη,στην Πελοπόννησο,στα νησιά, χιλιάδες πατριώτες πυκνώνουν τις γραμμές του ΕΛΑΣ. Από το Δεκέμβρη του 1942 μέχρι το Μάη του 1943, που ιδρύθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, ο λαϊκός στρατός τριπλασίασε σχεδόν τις δυνάμεις του και ξεπέρασε τις 12.000 μόνιμους αντάρτες.
Με την ίδρυση, στις 2 Μάη του 1943, του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, που το αποτελούσαν ο συνταγματάρχης Στέφανος Σαράφης ,στρατιωτικός διοικητής, ο Αρης Βελουχιώτης,καπετάνιος και ο Ανδρέας Τζήμας, αντιπρόσωπος του ΕΑΜ, ο λαϊκός απελευθερωτικός στρατός απέκτησε κεντρική διοίκηση, που εξασφάλιζε ενιαία και συντονισμένη καθοδήγηση και διεύθυνση του ένοπλου αγώνα. Το ΓΣ συνέβαλε στην αύξηση της δύναμης του ΕΛΑΣ και προώθησε το πρόβλημα της στελέχωσής του με μονίμους και εφέδρους αξιωματικούς του αστικού στρατού και με στελέχη που αναδείχθηκαν στην πάλη κατά των κατακτητών.
Είναι χαρακτηριστικό ότι τον Αύγουστο του 1943 από τη Σχολή Αξιωματικών του ΕΛΑΣ αποφοίτησαν συνολικά 1.260 ανθυπολοχαγοί. Ο ΕΛΑΣ εφάρμοσε την τακτική των υποχωρητικών ελιγμών, όταν ο συσχετισμός των δυνάμεων δεν ήταν ευνοϊκός και της επίθεσης, όταν εξασφάλιζε υπεροχή δυνάμεων ή κατείχε το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού. Το ΓΣ από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του επιδίωξε και πέτυχε την ένταση της επιθετικής δραστηριότητας του ΕΛΑΣ κατά των εχθρικών φρουρών που ήταν εγκαταστημένες στον κορμό της Πίνδου και στις συνεχόμενες ορεινές περιοχές, καθώς και κατά των αρτηριών επικοινωνίας και ανεφοδιασμού του εχθρού. Ετσι δημιουργήθηκε μια σχετικά σταθερή ελεύθερη περιοχή με κέντρο την οροσειρά της Πίνδου.
Η ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) στις 10 Μάη 1944 εγκαινίασε καινούρια περίοδο ορμητικής ανόδου του κινήματος Εθνικής Αντίστασης. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ, που στο μεταξύ συμπληρώθηκαν και ανασυγκροτήθηκαν, διεξάγουν σκληρές μάχες με τον εχθρό σε όλη τη χώρα. Η Ελλάδα ολόκληρη μετατράπηκε σε πραγματικό μέτωπο.
Στο μεταξύ, με την προέλαση του Κόκκινου Στρατού, δημιουργήθηκαν τον Αύγουστο και το Σεπτέμβρη του 1944 οι προϋποθέσεις για το πέρασμα των δυνάμεων της Αντίστασης σε γενική επίθεση για την απελευθέρωση της χώρας. Ο ΕΛΑΣ διέθετε σημαντικές δυνάμεις. Ο μόνιμος ΕΛΑΣ αριθμούσε 50.000 μαχητές και αξιωματικούς. Υπήρχαν, επίσης, 30.000 έφεδροι μαχητές του ΕΛΑΣ οργανωμένοι στρατιωτικά. Την ίδια ώρα, περισσότερα από 1.500.000 ήταν τα μέλη του ΕΑΜ,από τα οποία 300.000 μέλη του ΚΚΕ,ενώ 400.000 ήταν τα μέλη της ΕΠΟΝ.
Από δω και μπρος, ο ΕΛΑΣ καταδιώκει αμείλικτα τον εχθρό, που υποχωρεί και του καταφέρνει ισχυρά πλήγματα. Απελευθερώνει τη μια μετά την άλλη τις πόλεις και τις περιοχές της χώρας. Στις 12 Οκτώβρη 1944, απελευθερώθηκε η πρωτεύουσα, η αδάμαστη Αθήνα, και στις 30 Οκτώβρη η Θεσσαλονίκη. Στις 3 Νοέμβρη 1944, και οι τελευταίες δυνάμεις του εχθρού εγκαταλείπουν την αιματοποτισμένη ελληνική γη. Ο ΕΛΑΣ κατά την απελευθέρωση ξεπέρασε τις 130.000, από τις οποίες οι 80.000 στο μόνιμο ΕΛΑΣ.
Ο ΕΛΑΣ απελευθέρωσε την Ελλάδα πριν αποβιβαστούν οι αγγλικές δυνάμεις του Σκόμπι, οι οποίες στην πραγματικότητα έρχονταν, όχι για να πολεμήσουν, αλλά για να αφοπλίσουν τον ΕΛΑΣ, πράγμα το οποίο επιβεβαιώθηκε με τα γεγονότα του Δεκέμβρη του ’44 και όσα ακολούθησαν.
O όρκος του ΕΛΑΣίτη
Ο επίσημος «Ορκος του Ελασίτη»,καθιερωμένος με απόφαση της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης) – «Κυβέρνησης του Βουνού», το 1944 ήταν ο εξής:
«Ορκίζομαι ότι θα αγωνιστώ έως την τελευταία σταγόνα του αίματός μου για την πλήρη απελευθέρωση, ακεραιότητα και ανεξαρτησία της πατρίδας. Για την περιφρούρηση των συμφερόντων του ελληνικού λαού και την αποκατάσταση και κατοχύρωση των κυριαρχικών δικαιωμάτων του. Για τον σκοπό αυτό θα υπακούω στις πράξεις και αποφάσεις της ΠΕΕΑ και θα εκτελώευσυνείδητα και πειθαρχικά τις εντολές και οδηγίες των ανωτέρων μου και θα αποφεύγω κάθε πράξη που θα με ατιμάζει σαν άτομο και σαν αγωνιστή του ελληνικού λαού».
