Πληθυσμιακη συνθεση Θεσ/νικης στην απογραφη του 1913: Ελληνες 25%, εβραιοι 40%, οθωμανοί 29%, βουλγαροι 4%

Νομαρχία Θεσσαλονίκης
Το Γραφείον Εργασίας προς πάντας τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης γνωστοποιεί ότι
Την Κυριακήν 28 Απριλίου 1913...
(παλαιά χρονολογία) θέλει ενεργηθή γενική απογραφή πάντων ανεξαιρέτως των κατοίκων Θεσσαλονίκης αδιακρίτως φύλου, ηλικίας, επαγγέλματος και θρησκεύματος.

Η απογραφή δεν έχει κανένα ούτε φορολογικόν, ούτε στρατολογικόν, ούτε πολιτικόν σκοπόν, αλλ’ έχει απλώς και μόνον καθαρώς στατιστικόν και δημογραφικόν χαρακτήρα.            Η απογραφή των κατοίκων θέλει διενεργηθή υπό επιτροπών αποτελουμένων εξ υπαλλήλων και μορφωμένων ιδιωτών της πόλεως, οίτινες θα περιέλθωσι τας οικίας των κατοίκων και θα γράψωσιν εις οικογενειακά δελτία τον αριθμόν, όνομα, επάγγελμα κτλ. των μελών πάσης οικογένειας και

ΚΑΛΕΙ

Πάντας τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης όπως κατά την ημέραν της απογραφής δεχθώσι μετά προθυμίας εις τας οικίας αυτών τους απογραφείς και δώσωσιν εις αυτούς μετ’ ακριβείας τας αιτηθησομένας στατιστικάς πληροφορίας.
Εν Θεσσαλονίκη 13 Απριλίου 1913
Ο Νομάρχης Θεσσαλονίκης
Π.Α. Αργυρόπουλος
Ο Διευθυντής του Γραφείου Εργασίας
Θ.Δ. Λιβέριος»
Μ’ αυτή την ανακοίνωση τοιχοκολλημένη και δημοσιευμένη στις εφημερίδες της πόλης σε τέσσερις γλώσσες (ελληνικά, γαλλικά, τουρκικά και εβραϊκά) πληροφορήθηκαν οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης την πρόθεση των ελληνικών αρχών να τους μετρήσουν.

[1]Ποιος ο ρόλος, λοιπόν, της απογραφή; Ένα ανυπόγραφο κείμενο της εποχής εκείνης, από τα αρχεία της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας που δημοσίευσε ο Ευ. Χακίμογλου, αναφέρει: «Ως γνωστόν, πρώτιστον μέλημα παντός πεπολιτισμένου Κράτους αποβλέποντος και σκοπούντος εις την γενικήν αυτού πρόοδον είναι η διακρίβωσις του πληθυσμού αυτού υπό πάσας και ποικίλας άλλως τε απόψεις, επιτυγχανομένη δια της εν ορισμένω χρόνω απογραφής πάντων των ατόμων».

[2] Η διατύπωση μοιάζει γενική αλλά μας δίνει ένα πλαίσιο εξήγησης, το οποίο μπορεί να γίνει πιο σαφές αν λάβουμε υπόψη τον Μπ. Άντερσον που, μελετώντας κυρίως την αποικιοκρατούμενη Νοτιοανατολική Ασία, γράφει σχετικά: «Τρεις θεσμοί εξουσίας αποκαλύπτουν περισσότερο τη γραμματική [μέσα στην οποία αναπτύχθηκαν τα αποικιακά κράτη] και παρόλο που επινοήθηκαν πριν από τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, άλλαξαν μορφή και λειτουργία καθώς οι αποικιοκρατούμενες περιοχές μπήκαν στην εποχή της μηχανικής αναπαραγωγής. Αυτοί οι τρεις θεσμοί είναι η Απογραφή, ο Χάρτης και το Μουσείο: όλοι μαζί διαμόρφωσαν έντονα τον τρόπο με τον οποίο το αποικιακό κράτος συνέλαβε την κυριαρχία του –τη φύση των ανθρώπων που εξουσίασε, τη γεωγραφία της επικράτειάς του και τη νομιμότητα της καταγωγής του».

[3] Είναι λογικό ο βασικός φορέας της ελληνικής διοίκησης στις νεαποκτηθείσες περιοχές («Νέες Χώρες» ήταν ο όρος που χρησιμοποιούνταν σχεδόν μέχρι το ’40 ενώ τώρα έχει απομείνει μόνο στην εκκλησιαστική διοικητική ορολογία) να θέλουν να έχουν μια λεπτομερή εικόνα της πληθυσμιακής κατάστασης που βρίσκεται στα χέρια τους, ενώ θα επιθυμούσαν να έχουν κι ένα επιπλέον επιχείρημα για να καταδείξουν τα εθνικά δικαιώματα του ελληνικού κράτους σ’ αυτές τις περιοχές. Ας μην ξεχνάμε ότι δεν είχε υπογραφεί ακόμα η Συνθήκη του Βουκουρεστίου, ενώ τα σύνορα και η πληθυσμιακή σύνθεση της Ελλάδας οριστικοποιήθηκαν –σε μεγάλο βαθμό– δέκα χρόνια αργότερα.
Στοιχεία, βέβαια, υπήρχαν από διάφορους περιηγητές, εκτιμήσεις προξενικών αρχών, θρησκευτικά κατάστιχα, αλλά και τις οθωμανικές απογραφές. Κάποια απ’ αυτά ήταν –για προφανείς λόγους– έντονα αλλοιωμένα από τις εθνικιστικές επιθυμίες. Το πιο εξωφρενικό παράδειγμα αποτελεί μια στατιστική του ρουμανικού προξενείου Θεσσαλονίκης που, στα 1880, «βρήκε» 75.000 Εβραίους, 25.000 μουσουλμάνους, 2.500 Ρουμάνους και καθόλου Έλληνες!

[4] Οι επίσημες οθωμανικές απογραφές είχαν το πρόβλημα «των μεγάλων χρονικών περιόδων (από τρία έως δέκα χρόνια) που απαιτήθηκαν για τη συλλογή των στοιχείων της επαρχίας και την επεξεργασία τους στην Κωνσταντινούπολη».

[5] Επίσης, η κύρια στόχευσή τους παρέμενε προνεωτερική, είχε δηλ. φορολογικούς και στρατολογικούς στόχους.

[6]Έχοντας, προφανώς, γνώση αυτής της πρακτικής, αλλά και θέλοντας να διασκεδάσουν τους φόβους των κατοίκων της πόλης οι ελληνικές αρχές τονίζουν –όπως είδαμε στην αρχή– ότι η απογραφή δεν έχει «ούτε φορολογικόν, ούτε στρατολογικόν, ούτε πολιτικόν σκοπόν». Το κατά πόσο το έχαψαν αυτό οι Σαλονικιοί είναι, βέβαια, άλλο ζήτημα. «Οι χαμουτζήδες έχουν ανάγκ’ απού παράδις κι απού φαντάρους», έλεγαν –σύμφωνα με τον Κ. Τομανά– οι Μπαγιάτηδες (οι παλιοί δηλ. Έλληνες κάτοικοι της πόλης).

[7] Και δεν είχαν άδικο. Όπως αποδεικνύει έγγραφο που ερεύνησε πάλι ο Χεκίμογλου, υπήρχε διαταγή (αρ. πρωτ. 7784, 5.4.1913) του υπουργού Εσωτερικών Εμμανουήλ Ρεπούλη που «διέτασσε τον καταρτισμόν απλών προχείρων απογραφικών πινάκων των αρρένων της Μακεδονίας των γεννηθέντων από του έτους 1862 έως 1894».

[8] Ο αρχικός στόχος, δηλαδή, της κυβέρνησης ήταν καθαρά στρατολογικός (άνδρες 18-50 ετών), αλλά στη συνέχεια η παρέμβαση του υπουργού Δικαιοσύνης και πρώτου γενικού διοικητή Κωνσταντίνου Ρακτιβάν οδήγησε σε γενική απογραφή πληθυσμού, παρά τις επιφυλάξεις του ίδιου του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου «ότι η σχεδιαζόμενη απογραφή προκαλεί ανησυχίας του εγχωρίου, και ιδία του ισραηλιτικού πληθυσμού», όπως αναφέρει ο ίδιος ο Ρακτιβάν.

[9]Για τη διενέργεια της απογραφής δεν έφταναν, φυσικά, οι υπάλληλοι της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας γι’ αυτό και επιστρατεύτηκαν ιδιώτες από διάφορες πλευρές. Όπως σημειώνει ο Ρακτιβάν: «Ως εκ της φύσεως αυτής η επιχείρησις δεν ηδύνατο να διεξαχθή δια μόνων των κυβερνητικών οργάνων άνευ θετικής συνεργασίας και των εις τοιαύτας περιστάσεις προσλαμβανομένων πολιτών, εκ των ανεπτυγμένων ιδία τάξεων. Ο διευθύνων το αρμόδιον τμήμα δεξιώτατος διοικητικός υπάλληλος Θ. Λιβέριος επεμελήθη επί τούτω να έλθη εις συνεννοήσεις μεθ’ όλων των καταλλήλων στοιχείων, σωματείων και ιδιωτών, εν τοις πρώτοις δε εκ των Ισραηλιτών, και να καταστρώση πλήρες το δίκτυον των απογραφέων»

.[10] Έτσι από τις θρησκευτικές αρχές ο αρχιρραβίνος πρότεινε περίπου 800 άτομα, ο μητροπολίτης 409 κι ο μουφτής περίπου 200. Επίσης η Δημαρχία  υπέδειξε 75 υπαλλήλους, ενώ στην απογραφή συμμετείχαν και πολλοί τραπεζικοί υπάλληλοι (Τράπεζα Ανατολής 47, Τράπεζα Αθηνών 41, Τράπεζα Θεσσαλονίκης 10, Τράπεζα Εμπορίου και Αποθηκών 6 και Οθωμανική Τράπεζα 5). Τέλος, άλλη πηγή απογραφέων ήταν οι διάφοροι σύλλογοι και σωματεία. Πιο συγκεκριμένα ο Γυμναστικός Σύλλογος «Ηρακλής» έδωσε 50 μέλη, η Νέα Λέσχη (Nouveau Club) άλλα 50, η Νέα Λέσχη των Φιλαλλήλων (Nouveau Cercle des Intimes) 24, ο Σύλλογος Αποφοίτων της Αλλιάνς (Association des Anciens Élèves) 11. Συνολικά υπήρχαν 21 κεντρικές επιτροπές (όσα και τα τμήματα που χωρίστηκε η πόλη), 412 μικτές απογραφικές υποεπιτροπές, με 2.100-2.300 άτομα να εργάζονται για την ολοκλήρωση της απογραφής.[11]

Οι απογραφείς μοίρασαν από το Σάββατο 27.4 οικογενειακά δελτία απογραφής στα οποία καταγράφονταν για κάθε μέλος της οικογένειας το ονοματεπώνυμο, το φύλο, το έτος γέννησης, η θρησκεία (και το συγκεκριμένο δόγμα), η υπηκοότητα, η μητρική γλώσσα, το επάγγελμα κι ο τόπος μόνιμης κατοικίας.[12] Τα περισσότερα απ’ αυτά τα στοιχεία χάθηκαν. Διασώθηκαν τα αποτελέσματα κατά περιοχή και εθνότητα (που είναι σαφές ότι προκύπτει από το θρήσκευμα), καθώς και κατά φύλα και εθνότητα για το σύνολο της πόλης. Τα παραθέτουμε στον επόμενο πίνακα που αντιγράφουμε (βάζοντας και ποσοστά) από τον πρωτότυπο που φέρει την υπογραφή του «δεξιώτατου» διευθυντή του Γραφείου Εργασίας Θ.Λ. Λιβερίου. Οι περισσότερες επεξηγήσεις για τις συνοικίες στις οποίες αντιστοιχούν τα απογραφικά τμήματα είναι από το σχετικό άρθρο του Β. Δημητριάδη.[13]

Πίνακας 1

Αποτελέσματα της απογραφής κατά εθνότητα και περιοχή

Τμή-μα	Άτομα εν όλω	Έλληνες		Ισραηλίται		Οθωμανοί		Βούλγαροι		Ξένοι
1	3.175	2.420	76,2%	499	15,7%	122	3,8%	10	0,3%	214	6,7%
2	3.577	2.336	65,3%	138	3,9%	885	24,7%	21	0,6%	199	5,6%
3	2.571	1.179	45,9%	354	13,8%	488	19,0%	432	16,8%	118	4,6%
4	6.791	1.645	24,2%	2.468	36,3%	2.211	32,6%	114	1,7%	356	5,2%
5	7.192	3.384	47,1%	2.328	32,4%	698	9,7%	506	7,0%	276	3,8%
6	198	118	59,6%	36	18,2%	23	11,6%	0	0,0%	21	10,6%
7	1.842	1.511	82,0%	15	0,8%	35	1,9%	20	1,1%	261	14,2%
8	14.364	2.576	17,9%	11.315	78,8%	317	2,2%	22	0,2%	134	0,9%
9	8.165	3.797	46,5%	3.419	41,9%	915	11,2%	172	2,1%	62	0,8%
10	10.120	7.198	71,1%	344	3,4%	1.279	12,6%	1.145	11,3%	154	1,5%
11	13.984	1.437	10,3%	25	0,2%	12.174	87,3%	268	1,9%	44	0,3%
12	6.295	597	9,5%	5.423	86,1%	47	0,7%	111	1,8%	117	1,9%
13	9.338	734	7,9%	8.445	90,4%	61	0,7%	47	0,5%	51	0,5%
14	13.093	1.228	9,4%	8.241	62,9%	2.959	22,6%	546	4,2%	119	0,9%
15	12.113	81	0,7%	1.362	11,2%	10.596	87,5%	67	0,6%	17	0,1%
16	3.906	2.169	55,5%	822	21,0%	367	9,4%	107	2,7%	441	11,3%
17	14.564	1.623	11,1%	9.355	64,2%	2.944	20,2%	391	2,7%	251	1,7%
18	8.593	279	3,2%	1.398	16,3%	6.886	80,1%	21	0,2%	9	0,1%
19	7.591	1.138	15,0%	3.193	42,1%	1.945	25,6%	1.082	14,3%	233	3,1%
20	9.263	3.531	38,1%	2.344	25,3%	1.110	12,0%	1.181	12,7%	1.097	11,8%
21	1.187	975	82,1%	5	0,4%	17	1,4%	0	0,0%	190	16,0%
Σύν.	157.889	39.956	25,3%	61.439	38,9%	45.867	29,1%	6.263	4,0%	4.364	2,8%

Τα απογραφικά τμήματα στα οποία είχε χωριστεί η Θεσσαλονίκη ξεκινούσαν από τα νοτιοανατολικά και κατέληγαν στα βορειοδυτικά ως εξής:

1: Συνοικία Βουγιούκ-Δερέ και Δεπό (Büyük dere, δηλ. Μεγάλος Λάκκος ονομαζόταν ο χείμαρρος του Κυβερνείου, καθώς και οι οδοί Κρήτης και Δελφών, ενώ Ντεπό λέγεται ακόμη και σήμερα η περιοχή γύρω από το παλιό αμαξοστάσιο των τραμ που τώρα σταθμεύουν τα οχήματα της αστυνομίας).

2: Συνοικία Αναλήψεως και Καραγάτς (Καραγάτσια λεγόταν μέχρι και μετά τον πόλεμο η περιοχή πέρα από την Ανάληψη προς την οδό 25^ης Μαρτίου).

3: Συνοικία Δεφτερδάρ και Κάρλο Αρσλάν (Defterdar λεγόταν ο χείμαρρος Κωνσταντινίδη δυτικά της Σχολής Τυφλών, ενώ ο χείμαρρος Karlo Arslan περνούσε πλάι από το παλιό κεραμοποιείο Αλλατίνι στην περιοχή της σημερινής οδού 26^ης Οκτωβρίου και χυνόταν στη θάλασσα δίπλα στο παλιό Κυβερνείο, δηλ. το σημερινό Εθνικό και Λαογραφικό Μουσείο).

4: Συνοικία Αγίας Τριάδος και Κερίμ Εφένδη (όπως ονομαζόταν τότε η σημερινή οδός Παρασκευοπούλου).

5: Συνοικία Ορφανοτροφείου (Παπάφειου).

6: Συνοικία Στρατώνων (η περιοχή του Γ΄ Σώματος Στρατού και η ομώνυμη λεωφόρος).

7: Συνοικία Χαμηδιέ, ανατολική πλευρά (Χαμιντιέ λεγόταν η οδός Εθν. Αμύνης, άρα το τμήμα αυτό είναι εκτός των τειχών).

8: Συνοικία Χαμηδιέ, δυτική πλευρά μέχρι Μητροπόλεως (αυτό το τμήμα ήταν εντός των τειχών και –απ’ ότι φαίνεται από το επόμενο– κάτω από την σημερινή οδό Τσιμισκή).

9: Συνοικία Ιπποδρομίου μέχρι Αγίας Σοφίας και οδού Εγνατίας.

10: Συνοικία Αγίου Αθανασίου μέχρι Συντριβανίου και οδού Μιδάτ Πασσά (Midhat Paşa ονομαζόταν η οδός Αγίου Δημητρίου, κάτω όριο αυτού του τμήματος ήταν η Εγνατία απ’ όπου ξεκινούσε το προηγούμενο τμήμα, ενώ δυτικά σταματούσε στην Αχειροποίητο όπως φαίνεται από το τμήμα 14 παρακάτω).

11: Συνοικία Τσαούς Μοναστήρ και από της οδού Μιδάτ Πασσά μέχρι του Γεδή Κουλέ (Τσαούς Μοναστήρ είναι η Μονή Βλατάδων).

12: Συνοικισμός Παλαιά Ψαράδικα, Αγίας Ελεούσης (η Αγία Ελεούσα ήταν ναός επί της Τσιμισκή, εκεί όπου τώρα υπάρχει ομώνυμο παρεκκλήσι ενσωματωμένο στο πολυώροφο κτίριο).

13: Συνοικισμός Αγίας Θεοδώρας και Μεγάλης Χάβρας (η Αρχιρραβινεία με τη Μεγάλη Συναγωγή και τη σχολή Ταλμούδ Τορά βρισκόταν στο χώρο των σημερινών αγορών Καπάνι και Μοδιάνο).

14: Συνοικισμός Αγίου Νικολάου μέχρι Αγίου Δημητρίου και Αγίας Παρασκευής (ο ναός του Αγίου Νικολάου του Τρανού κάηκε στην πυρκαγιά του ’17 και στη θέση του χτίστηκε το σημερινό παρεκκλήσι επί της οδού του Μητροπολίτου Γενναδίου, ενώ Αγία Παρασκευή είναι το άλλο όνομα της Αχειροποιήτου, όπως φαίνεται από τα όρια του τμήματος 17 παρακάτω η άλλη άκρη πρέπει να ήταν η οδός Βενιζέλου).

15: Συνοικισμός από της οδού Μιδάτ Πασσά προς ανατολάς του Διοικητηρίου μέχρι του τείχους (η περιοχή της Άνω Πόλης γύρω από τον Προφήτη Ηλία μέχρι το Τσινάρι).

16: Συνοικισμός Φραγκομαχαλά, Τοπχανέ, Άγιος Μήνας μέχρι παραλίας (Τοπχανέ δηλ. Πυροβολοστάσιο ονομαζόταν ο Πύργος που βρισκόταν στην άκρη του τείχους στα σημερινά Δικαστήρια).

17: Συνοικισμός Δημαρχίας μέχρι Πύλης Βαρδαρίου άνωθεν της Εγνατίας οδού (η Δημαρχία τότε βρισκόταν στη σημερινή οδό Ίωνος Δραγούμη δυτικά από το Καραβάν Σεράι, όπου στεγάζονταν μέχρι πρόσφατα).

18: Συνοικισμός: Τας συνοικίας από Διοικητηρίου δυτικώς μέχρι Γενή Καπού άνωθεν της οδού Μιδάτ Πασσά (Γενή Καπού ήταν η πύλη του τείχους στην αρχή της οδού Αγίου Δημητρίου, στο καφενείο του Καφαντάρη).

19: Συνοικισμός Ρεζή, Κιλκίς Μαχαλά Β. πλευρά μέχρι σταθμού Κωνσταντινουπόλεως (η συνοικία που πήρε τ’ όνομά της από το καπνομάγαζο της Regie ήταν περίπου μεταξύ των σημερινών οδών Λαγκαδά και Μοναστηρίου μέχρι το Νέο Σιδηροδρομικό Σταθμό πάνω από τον οποίο ήταν ο Κιλκίς Μαχαλά, ενώ ο σταθμός Κωνσταντινουπόλεως είναι ο σημερινός Παλιός Σταθμός).

20: Συνοικισμός Καβάκια, σιδ. σταθμός Μοναστηρίου, Βεξινάρ (Καβάκια είναι η περιοχή δυτικά από τον Παλιό Σταθμό, όπως και το Μπεστσινάρ που βρισκόταν στην περιοχή της σημερινής πύλης 10 του λιμανιού)

21: Ανεξάρτητον τμήμα Λιμένος (εδώ απογράφηκαν τα πληρώματα των πλοίων που ήταν αραγμένα στο λιμάνι το βράδυ της 27^ης προς 28^η Απριλίου).

Όπως βλέπουμε από τον πίνακα γενικά υπήρχε διασπορά των εθνοθρησκευτικών ομάδων, με μεγάλες όμως διακυμάνσεις στην ποσοστιαία συμμετοχή. Έτσι οι Ισραηλίτες έχουν τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις εντός της πόλης προς τη θάλασσα, στα τμήματα 13 (Αγ. Θεοδώρας και Μεγ. Χάβρας – 90,4%), 12 (Παλ. Ψαράδικα και Αγ. Ελεούσης – 86,1%) και 8 (δυτ. πλευρά Χαμηδιέ μέχρι Μητρόπολη – 78,8%). Οι Οθωμανοί είναι μαζεμένοι στα ψηλά, με υψηλότερα ποσοστά στα τμήματα 15 (ανατ. Διοικητηρίου από Μιδάτ Πασσά μέχρι τείχους – 87,5%), 11 (Τσαούς Μοναστήρ από Μιδάτ Πασσά μέχρι Γεδή Κουλέ – 87,3%) και 18 (δυτ. Διοικητηρίου μέχρι Γενή Καπού άνωθεν Μιδάτ Πασσά – 80,1%). Αν εξαιρέσουμε το ιδιόμορφο τμήμα 21 (Λιμένος) οι μεγαλύτερες πυκνότητες Ελλήνων συναντούνται ανατολικά, δηλ. τμήμα 7 (ανατ. πλευρά Χαμηδιέ – 82,0%), 1 (Βουγιούκ-Δερέ και Δεπό – 76,2%) και 10 (Αγ. Αθανασίου – 71,1%). Οι υψηλότερες συγκεντρώσεις Βουλγάρων εμφανίζονται εκτός των τειχών στα τμήματα 3 (Δεφτερδάρ και Κάρλο Αρσλάν – 16,8%), καθώς και στα δύο δυτικά τμήματα 19 (Ρεζή, Κιλκίς Μαχαλά – 14,3%) και 20 (Καβάκια, Σ.Σ. Μοναστηρίου και Βεξινάρ – 12,7%). Τέλος οι πολλοί Ξένοι εμφανίζονται στα τμήματα  7 (ανατ. πλευρά Χαμηδιέ – 14,2%), 20 (Καβάκια, Σ.Σ. Μοναστηρίου και Βεξινάρ – 11,8%) και βέβαια στο 16 (Φραγκομαχαλάς, Τοπχανέ, Άγ. Μηνάς – 11,3%).

Αν τώρα ενοποιήσουμε τα απογραφικά τμήματα κατά μεγαλύτερες γεωγραφικές ενότητες καταλήγουμε στις εξής κατανομές. Ανατολικά εκτός των τειχών έχουμε: 49,7% Έλληνες, 23,0% Ισραηλίτες, 17,6% Οθωμανούς, 5,7% Ξένους και 4,4% Βούλγαρους. Εκτός των τειχών πάλι, αλλά από την άλλη πλευρά, η κατανομή είναι: Ισραηλίτες 32,9%, Έλληνες 27,7%, Οθωμανοί 18,1%, Βούλγαροι 13,4% και Ξένοι 7,9%. Εντός της περιτειχισμένης πόλης κατοικούν: 43,8% Ισραηλίτες, 33,7% Οθωμανοί, 19,0% Έλληνες, 2,5% Βούλγαροι και 1,2% Ξένοι. Βέβαια εντός των τειχών κατοικεί η συντριπτική πλειοψηφία του απογραφέντος πληθυσμού, δηλ. 114.499 άτομα.

Η εθνοτική κατανομή γίνεται προφανώς με βάση το θρήσκευμα, δηλ. ως Οθωμανοί καταγράφονται όλοι οι μουσουλμάνοι (Τούρκοι, Αλβανοί, Τσιγγάνοι, ντονμέδες), ως Έλληνες οι ορθόδοξοι πατριαρχικοί κι ως Βούλγαροι οι ορθόδοξοι εξαρχικοί. Αν είχαν διασωθεί τα στοιχεία για τη μητρική γλώσσα θα είχαμε μια καλύτερη εικόνα για την κατανομή των εθνοτήτων στην πόλη, όπως –βέβαια– και για την ταξική κατανομή αν δεν είχαν χαθεί και οι καταγραφές των επαγγελμάτων. Η ιστορία όμως δεν γράφεται με «αν».

Όσον αφορά την ποιότητα της απογραφής, εντοπίσαμε κάποια λαθάκια στις αθροίσεις. Έτσι στο τμήμα 1 αν προσθέσουμε τους αριθμούς κατά εθνότητα προκύπτει ένας αριθμός μεγαλύτερος κατά 90 άτομα απ’ αυτό που καταγράφεται στο σύνολο των ατόμων, ενώ παράλληλα αν αθροίσουμε τη στήλη των Ισραηλιτών θα δούμε το σύνολο να βγαίνει μεγαλύτερο, από το επίσημα καταγραφόμενο, κατά 90, μπορούμε επομένως βάσιμα να υποθέσουμε ότι κάπου «χάθηκαν» 90 Ισραηλίτες του Ντεπό. Το μεγαλύτερο σφάλμα στην άθροιση εμφανίζεται στο τμήμα 9 (Ιπποδρόμιο) όπου το καταγραφόμενο σύνολο είναι κατά 200 άτομα μικρότερο από το άθροισμα των εθνοτήτων της περιοχής, ενώ πολύ μικρά σφάλματα εμφανίζονται στα τμήματα 15 (Προφ. Ηλίας) και 2 (Ανάληψη) με διαφορές δέκα και δύο ατόμων αντίστοιχα.

 Καθώς το άθροισμα των Οθωμανών είναι μικρότερο κατά 212 άτομα από το καταγραφόμενο, είναι λογικό να θεωρήσουμε ότι αυτοί οι συγκεκριμένοι κάτοικοι που λείπουν ανήκουν στην κατηγορία των Οθωμανών. Τέλος, από το σύνολο του τμήματος 4 (Αγ. Τριάδος) λείπουν τρία άτομα, τα οποία όμως έχουν συμπεριληφθεί στο γενικό άθροισμα όλων των τμημάτων. Εν πάσει περιπτώσει, το ποσοστό αυτών των σφαλμάτων στην πρόσθεση είναι 0,2%.

Ένα άλλο στοιχείο είναι τα πληρώματα των πλοίων που στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι Έλληνες (975 στα 1.187 άτομα). Επίσης στην πόλη υπήρχαν αρκετές χιλιάδες στρατιώτες, κυρίως Έλληνες αλλά και Βούλγαροι. Τι έγινε μ’ αυτούς; «Οι στρατιώτες βέβαια δεν απογράφηκαν», σημειώνει ο Χεκίμογλου.[14] «Στους έλληνες [περιλήφθηκαν] και κάμποσοι φαντάροι και αξιωματικοί (ανεπίσημα βέβαια)», αναφέρει ο Τομανάς.[15] Ένα δεδομένο που μπορεί να μας πει κάτι σχετικά είναι οι κατά φύλα κατανομή των διαφόρων εθνοτήτων. Δηλαδή, οι Ισραηλίτισσες αποτελούν το 51,6% της εθνικής τους ομάδας, οι Οθωμανές το 50,3%, οι Βουλγάρες το 45,7%, οι Ξένες το 42,9% κι οι Ελληνίδες μόλις το 41,1%. Όπως γράφει ο Χεκίμογλου (από το βιβλίο του οποίου πήραμε τις αναλογίες κατά φύλα), «εντύπωση προκαλεί η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στους Έλληνες και τις Ελληνίδες: αντιστοιχούσαν 10 άνδρες σε 7 γυναίκες…

Φαίνεται ότι έχει κάποια βάση η παράδοση ότι οι παλιοί Θεσσαλονικείς… απέφευγαν το γάμο… Όπως και νάχει το πράγμα η μεγάλη αυτή διαφορά πρέπει να έχει κάποια εξήγηση».[16] Η αποφυγή του γάμου από τους Μπαγιάτηδες ως αποτέλεσμα της έλλειψης υποψήφιων Ελληνίδων συζύγων μοιάζει λογική, αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει την κατάσταση. Η απογραφή, λοιπόν, και κάποιων στρατιωτικών ή δημοσίων υπαλλήλων (που προφανώς ήταν εργένηδες ή χωρίς τις οικογένειές τους στην πόλη) φαίνεται πιθανή.

Παρόμοια είναι, λογικά, κι η περίπτωση των ναυτικών με αφορμή την οποία μπορούμε να δούμε κι ένα άλλο δεδομένο, αυτό του μέσου αριθμού ατόμων ανά οικογένεια, γιατί (ευτυχώς) διασώθηκαν και τα στοιχεία για τον αριθμό οικογενειών κατά απογραφικό τμήμα. Έτσι ενώ η μέση οικογένεια στη Θεσσαλονίκη είχε πέντε μέλη (157.889 κάτοικοι σε 32.184 οικογένειες), στο ανεξάρτητο τμήμα Λιμένος ο αριθμός αυτός εκτινάσσεται στα εννιά μέλη, προφανώς επειδή ως «οικογένεια» θεωρήθηκε το πλήρωμα κάθε καραβιού ή καϊκιού.

Στα υπόλοιπα τμήματα της πόλης ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι τέσσερα με πέντε με εξαίρεση δύο μικρά γειτονικά τμήματα (ο συνολικός πληθυσμός τους μόλις ξεπερνάει τα δυο χιλιάδες άτομα), το 6 (Στρατώνων) και το 7 (ανατολική πλευρά Χαμηδιέ) όπου ο μέσος όρος μελών των οικογενειών είναι έξι. Σ’ αυτά τα τμήματα οι Έλληνες υπερτερούν με 59,6% και 82,0%, αντίστοιχα. Έχουμε, λοιπόν, πολυμελείς ελληνικές οικογένειες αποτελούμενες κυρίως από άντρες στην περιοχή των στρατώνων. Χμ…

Τώρα, όσον αφορά τις άλλες εθνότητες, σύμφωνα με τον Τομανά «στους τούρκους περιλήφθηκαν και αρκετοί πρόσφυγες», ενώ «οι βούλγαροι εμφάνισαν ως μόνιμους κατοίκους της πόλης και ειδικά προσκεκλημένους συγγενείς τους από τα γύρω χωριά». Έτσι, πάντα κατά τον ίδιο συγγραφέα, οι μόνοι που δεν «φούσκωσαν» (ηθελημένα ή αθέλητα) τον αριθμό τους ήταν οι Εβραίοι.[17] Επιπλέον, υπάρχουν στο Αρχείο της Γενικής Διοίκησης και στοιχεία της αμέσως προηγούμενης περιόδου από δύο προξενεία. Το αυστριακό δίνει συνολικό πληθυσμό 124.523 κατοίκους εκ των οποίων 44.331 (35,6%) Εβραίοι, 24.699 (19,8%) Μουσουλμάνοι και 10.594 (8,5%) Έλληνες· ενώ το ελληνικό, από την πλευρά, υπολογίζει τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης σε 205.061 με την εξής εθνοτική κατανομή: Εβραίοι 93.338 (45,5%), Μουσουλμάνοι 54.718 (26,7%), Έλληνες 27.100 (13,2%), Βούλγαροι 8.194 (4,0%), Ιταλοί 2.353 (1,1%), Αθίγγανοι 1.800 (0,9%), Αρμένιοι 1.108 (0,5%) και λοιποί 16.450 (8,0%).

Ως προς το συνολικό μέγεθος του πληθυσμού ο αριθμός που δίνουν οι ελληνικές προξενικές αρχές μοιάζει, μάλλον, υπερβολικός. Γεννάται, όμως, το ερώτημα πως υπολογίζουν τόσο μικρότερο της απογραφής του Ρακτιβάν τον ελληνικό πληθυσμό της πόλης, όχι μόνο σε ποσοστά αλλά και σε απόλυτους αριθμούς;

Πάντως, τα αποτελέσματα της απογραφής της 28^ης Απριλίου 1913 «δεν έγιναν γνωστά, παρά την υπόσχεση των αρμοδίων ότι η επεξεργασία των στοιχείων θα τελείωνε σε έξι μήνες. Τα γεγονότα άλλωστε που ακολούθησαν σε σύντομο χρονικό διάστημα… άλλαξαν δραστικά τη σύνθεση του πληθυσμού της πόλης και κατέστησαν τα αποτελέσματα χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο», σημειώνει ο Δημητριάδης.

[18] Τα αποτελέσματα έγιναν, εν μέρει, γνωστά πολλά χρόνια αργότερα και, αν μη τι άλλο, αποτελούν την επίσημη άποψη των ελληνικών αρχών για την πληθυσμιακή σύνθεση της Θεσσαλονίκης τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτά το ποσοστό των κατοίκων της πόλης που μπορούσε σχεδόν σίγουρα να θεωρήσει την είσοδο των ελληνικών στρατευμάτων ως απελευθέρωση, δεν ξεπερνούσε το ένα τέταρτο των κατοίκων της.


Παραπομπές:
[1] Βασίλης Δημητριάδης, «Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης και η Ελληνική Κοινότητά της κατά το 1913» στο Μακεδονικά, Νο 23, 1983, σ. 91, http://media.ems.gr/ekdoseis/makedonika/makedonika_23/ekd_pemk_23_Dimitriadis.pdf.
[2] Ευάγγελος Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος: Κείμενα για την ιστορία και την τοπογραφία της πόλης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 334-335.
[3] Μπένεντικτ Άντερσον, Φαντασιακές Κοινότητες: Στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού, μτφρ. Ποθ. Χαντζαρούλα, Νεφέλη, Αθήνα 1997, σ. 245-246.
[4] Ρένα Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919: Μια ιδιαίτερη κοινότητα, Θεμέλιο, Αθήνα 2006, σ. 45.
[5] Ρ. Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης…, ό.π., σ. 31.
[6] Βλ. αντίστοιχα για τη Ν.Α. Ασία στο Μπ. Άντερσον, Φαντασιακές Κοινότητες…, ό.π., σ. 251-252.
[7] Κώστας Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης 1875-1920, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 176.
[8] Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 330, 336.
[9] Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 332.
[10] Κωνσταντίνος Ρακτιβάν, Έγγραφα και σημειώσεις εκ της πρώτης ελληνικής Διοικήσεως της Μακεδονίας (1912-1913), επιμ. Ι. Δημαρά, Θεσσαλονίκη 1951, σ. 50, όπως παρατίθεται στο Β. Δημητριάδης, «Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης…», ό.π., σ. 89.






























kar.org

Categories: